…Իր ծնվելուց առաջ կատարվածին անիրազեկ անձը կամա թե ակամա մանուկ մնալու փորձությանն է դատապարտված։ Ասվածը պետք չէ շփոթել՝ մանուկը հոգում կենդանի պահելու գաղափարի հետ, քանզի խոսքը ներաշխարհի կենսականությունն ապահովող մանկան մասին չէ, այլ այն մասին, երբ ինքն իրեն անտեղյակության մատնած անձը լիարժեք չի ապրում, գոյատևում է պարզապես: Զի գոյությունը ամբողջական արժեք է ստանում իրադարձությունների տարեգրության միջոցով նախնյաց կյանքին ներհյուսվելով միայն: Բանաձևը բոլոր ժամանակների համար նույնը եղել, կմնա նույնը՝ ապրել ներկայով, սովորել անցյալից, չվախենալ ապագայի համար։
Սա՜ է գոյության իմաստը, ապրելու ճշմարիտ բանաձևը, որն ընկալելու պահից սկսած արդեն ոչ թե լոկ լսում ես ու անցնում, այլև ունկնդրում ես անցյալից ներկա ձգվող ժամանակի բավիղներում արձագանքող նախնյացդ ձայնը, հաղորդվում ես դրանց խորհրդին, ու հետո ուղեղիդ ծալքերում կուտակված բազում պատառիկները միատեղվում, ամբողջական-գունագեղ մի խճանկար են դառնում…
…Տարիներ շարունակ փորձում էի ուրվագծել իմ խճանկարը, սակայն, չէի կարողանում ամբողջացնել։ Բավարար խիճ չունեի։
Ունեի երազանք, ունեի մանավանդ համբերություն, զի գիտեի, որ ժամանակն ու համբերությունն են իրականացում երազանքները:
Ես դեռ պատառիկներ էի կուտակում ու հավատում էի, որ գալու էր օրը, դրանք միատեղվելու էին։
Հենց այդպես էլ եղավ. հայտնվեցի Բեյրութում։ Հորաքույրս, Արաքսի քեռկինն ու Արուսյակը՝ նոր բարեկամուհիս, ինձ օգնեցին ունկնդրել անցյալից ներկա ձգվող ժամանակի ու տարածության բավիղներում դեռ արձագանքող բազում ձայներ՝ իմ նախնիների պատմությունները… ինձ մատուցեցեին պակասող այն փոքրիկ ու մեծ խճաքարերը, որոնցից պիտի ամբողջանար խճանկարս։
* * *
Իմ ծննդավայրում անցկացրած մեկ ամիսը քիչ ժամանակ չէր տեսարժան բազում վայրեր այցելելու ու Լիբանանի աննկարագրելի գեղեցկությունը վայելելու համար, մանավանդ նկատի առնելով այն հանգամանքը, թե այցելությունս զուգադիպեց Սուրբ Ծննդյան և Նոր Տարվա տոներին, երբ ողջ քաղաքն էր զարդարված՝ հսկայական մի տոնածառի նման, երբ շլացուցիչ, գունագեղ լույսերի մրցակցություն էր ամենուրեք։
Այդ մեկ ամիսը շատ բան փոխեց իմ կյանքում։ Ներաշխարհիս ներկապնակը հարստացավ նոր երանգներով… Ես հանդիպեցի նոր մարդկանց, որոնց չգիտեի ամենևին, որ ինձ պատմեցին նախնյացս հայրենի Կիլիկիայի, Կեսարիայի ու իմ պատվարժան գերդաստանի մասին։ Պատմեցին երբեմն որպես նրանց ապրած օրերի վկաներ ու ավելի հաճախ՝ որպես արդեն պատմություն դարձած նախնիներիս թողած հուշերի կրողներ…
Երջանի՞կ էի արդյոք իմ ծննդավայրում՝ Բեյրութում։
Հիմա, երբ արդեն հետադարձ՝ քննող հայացքով եմ նայում այդ երեսուն օրերին, դժվարանում եմ որոշակիորեն ասել,ավելի խի՞նդ էի զգում, թե՞ թախիծ։ Վստահ գիտեմ միայն, որ եթե այդ մեկ ամիսը չլիներ իմ կյանքում, ես խինդն այսպես լիարժեք չէի ապրի այսօր, իսկ թախիծը հոգուս վրա ծանրացած տխրություն կլիներ միմիայն, որ միամտորեն դեռ կփորձեի արցունքով դուրս վանել… Մինչդեռ… ահավասիկ պատմում, վերապրում եմ անբացատրելի մի զգացում՝ կյանքս երկրորդ անգամ ապրելու երջանկությունը։
…Ես հյուր էի… ու ամեն ոք աշխատում էր հաճույք պատճառել ինձ։ Սակայն զարմիկներիս, ազգականներիս ու բարեկամներիս մտքով չէր անցնում, որ «Հայաստանեն եկած աղջկան» առավոտից մինչև ուշ գիշեր այստեղ ու այնտեղ տանելով, նրան զրկում էին ամենասիրելի մարդու՝ Հեղինե հորաքրոջ մտերմությունը վայելելու հնարավորությունից։ Վերջապես պիտի հաջողվե՞ր առանձին մնալ: Ես նրան տալիք այնքան հարցեր ունեի, որ հետաձգում էի՝ պատեհ առիթի սպասելով, սակայն զգալով, որ, զարմանալիորեն, նա էլ չէր նպաստում երկուսիս՝ իրար հետ մենակ մնալուն։
-Հորքուր ջան, իրար կողք ե՞րբ ենք նստելու, միայն ես ու դու։ Ախր օրերս անցնում են…
-Մի մտահոգվիր։ Ժամկետդ կավելցնենք։ Դուն վայելքներուդ նայե…
Մեր հանդիպման առաջին օրից հասկացել էի, որ հորաքույրս ամենևին նման չէր կենսասեր հայրիկիս. հակառակը՝ լռակյաց էր ու ինքնամփոփ։ Հարցեր չէր տա, իրեն տրվածներին էլ կարճ՝ այո կամ ոչ կպատասխաներ, դեմքի մշտական խաղաղ արտահայտությամբ։ Սակայն մոտ տասը օր տարբեր առիթներով ուսումնասիրել նրան և համոզվել էի՝ թվացյալ էրայդ անդորրը՝ լոկ արտաքին շերտի վրա։ Խորքերում ալեկոծումներ կային։ Քանզի հետևել ու նկատել էի, որ հաճախ ինձ նայելիս թրջվում էին աչքերը… սենյակից իսկույն դուրս գնում ու քիչ անց գալիս էր՝ նախկին խաղաղ արտահայտությունը վերագտած… օշարակով լի փարչն ու բաժակները բերելով իր հետ.
-Բերաննիս չորցավ, խմենք, զովանանք…
…Մի առավոտ, երբ ես դարձյալ պատրաստ էի ինչ-որ նոր տեղ պտույտի գնալու համար, իսկ ուղեկցողներս դեռ չէին հայտնվել, իր նշանավոր վարդի օշարակով լի բաժակն առած, Հեղինե հորաքույրս մոտեցավ ինձ։ Մինչ ես նու՜յն հանգերգն էի ակնկալում լսել նրանից, թե՝ բերաննիս չորցավ, խմենք, զովանանք, նա ասաց.
-Եսթերիկ, վաղը շուկա պիտի երթանք։ Տղաքը պատվիրած են, որ Ծնունդի, Կաղանդի առթիվ քեզի տալիք նվերները գնելու ատեն հետս գաս, քու ճաշակիդ համապատասխան բաներ ըլլան։ Անանկ որ, առտուն կանուխ տունեն պիտի ելլանք… Ուրիշ մեկու մը հետ մի ժամադրվիր…
-Հորքուր ջան, շատ հաճելի է, որ վերջապե՜ս երկուսս միասին պիտի լինենք։ Նվերներ ստանալուն էլ դեմ չեմ և ուրախ եմ, որ իմ ու քո ճաշակները իրար միացնելով պիտի գնենք դրանք։ Բայց ամենից ավելի գոհ-ուրախ եմ քեզ ամբողջովին՝ առանց այլոց ներկայության վայելելու այս հնարավորությունը վերջապե՜ս ստանալուս համար։
Հորաքրոջս այտերը կաս-կարմիր կտրեցին… թվաց, թե ինչ-որ բան էր ուզում ասել, բայց բերանի անկյունով մեղմ ժպտաց միայն։
-Լա՜վ, զարմիկներիցս ստանալիք իմ նվերները վաղը հայտնի կդառնան։ Հապա քո՞նը։ Որոշե՞լ ես, թե դու՞ ինչ ես նվիրելու ինձ։
Հորաքրոջս ժպիտը լայնացավ, հասավ աչքերին… Հայացքի մեջ ես նշմարեցի և՛ խինդ, և՛ հիացմունք… Ճիշտ է, չարտահայտվող, բայց զգայուն և շատ խելացի կին էր. գնահատել էր թե՛ կատակս, թե՛ անմիջականությունս…
-Բայց ես միայն կատակի համար չեմ խոսում, հորքուր ջան,- շարունակեցի ես։ -Հարցումս միանգամայն լուրջ էր, ու ես նույնիսկ առաջարկ էլ ունեմ։ Եթե համաձայնես տալու փափագածս նվերը, այս թվականը մինչև հիմա ապրածս ամենաիմաստալից տարին կդառնա… Նախօրօք ասեմ, թե սովորական նվեր չէ ուզածս, թե քեզանից զատ ուրիշ ոչ մեկից չեմ կարող դա ո՛չ ակնկալել, ո՛չ էլ ստանալ… Սրանից բացի, քաջ գիտակցում եմ, որ հեշտ չի լինելու ո՛չ քո տալը, ո՛չ իմ ստանալը։ Պատրա՞ստ ես լսելու առաջարկս։
Հակառակի պես հենց այդ պահին բացվեց դուռը, շնչակտուր ներս մտան Արան և Բեթին, հայրիկիս մտերիմ ընկերոջ՝ Ահարոն Ահարոնյանի որդին ու հարսը.
-Բարև և մնաք բարի… հատե՜, հատե՜… ժամանակ չիկա, ուշի մնացինք արդեն…
Խոսակցությունը, բնականաբար, ընդհատվեց։ Արան և Բեթին շտապում էին: Բավական երկար մի ճանապարհ պիտի կտրեինք, հռոմեական ժամանակաշրջանի ճարտարապետության կոթող Բաալբեկի տաճարների համալիրը, իսկ, ավելի ճիշտ, այդ կառույցի մնացորդները տեսնելու համար։
-Հորքուր ջան, մեր զրույցը կշարունակենք երեկոյան, հենց այս երեկոյան,- ասացի, համբուրեցի, ականջի մեջ երկու բառ էլ թաքուն փսփսացի, և երեքով դուրս թռանք տնից։
-Աս աղջիկը փորձա՜նք է,- լսեցի դռան մոտ։ Դա հորաքրոջս՝ իմ հանդեպ տածած անհուն սիրո արտահայտությունն էր…
* * *
-Գիտեի, թե կը նմանիս մեծ մայրիկիդ. պատկերներեդ հայտնի էր։ Սակայն օդակայանին մեջը, երբ կեցար դիմացս, վայրկյան մը չի կրցա հավատալ աչքերուս։ Վայրկյան մը կարծեցի, թե մայրիկս է… անոր կերպարանքը այսօրվա պես կը հիշեմ… ճիշտ քու տարիքիդ, քեզի պես բարձրահասակ, գեղեցիկ, մազերը ուսերուն թափած…
Հիսունյոթ տարի ան լուռ, անշարժ պատկեր մըն էր միտքիս մեջը։ Կը հարցնեի՝ ինչու՞ մինակ թողուց զիս, պզտիկ եղբայրներս… Չէր պատասխաներ: Հիմա կը խոսի… կը մոտենա՜… կը գրկե՜ ինծի… Ինչպե՞ս կըլլա… Չէ՜, չէ՜, երա՜զ է…
…Նման պոռթկում ես չէի սպասում։ Հորաքույրս չափազանց զուսպ, անհաղորդ թվալու չափ ինքնամփոփ կին էր… Աստվա՜ծ իմ, այս ի՞նչ պատահեց…այս ինչե՞ր է խոսում…
Երկյուղած նայում եմ նրան ու չգիտեմ՝ ի՞նչ անեմ, ի՞նչ ասեմ։ Ու անկապ բառեր են դուրս գալիս բերանիցս.
-Հորքուր ջան, մի շարունակիր,- բայց նա չի էլ լսում բառերս:
-Հեղինեն պա՜ղ է կըսեն… Կըսեն՝ ան չի խոսիր… Ինչպե՞ս… ինչպե՞ս խոսիմ… Շա՜տ բաներ կը հիշեմ…Շա՜տ բաներ չեմ հիշեր…
Շատ բաներ չեմ ուզեր հիշե՜լ… Չե՜մ ուզեր…
-Հորքուր ջան, հերիք է, էլ մի խոսիր,- աղաչում եմ ես, բայց նա շարունակում է.
-Կը հիշեմ պարտեզնիս… ծառեն կախված ճոճանակս, մեր մեծ տունը… Հագված-շքված հյուրեր՝ պարոններ, տիկիններ… Մայրիկս ամենեն գեղեցիկն է… Ա՜խ, ի՜նչ անուշ կը ժպտի…Կը հիշեմ՝ մայրիկս դաշնակ կը նվագե… մեր հյուրերը կերգեն… կը պարեն… Ես և երկու պզտիկ ախպարիկներս մեր սենյակն ենք, կը խաղանք մեր դայակին հետը… Կը հիշեմ՝ հայրիկս ինծի իր քովը կը կանչե… իր ծունկերուն կը հենիմ, կը դիտեմ պարողները, հետո կը հոգնիմ, գիրկը կելլամ…
Կը հիշեմ՝ մայրիկս մահճակալիս քով նստած է, կը փաթթվիմ իրեն, պաչիկս կուտամ… Ինչ անուշ կը բուրեն ուսերուն թափած մազերը… անոնք քիչ մը վերջը պսակի մը պես կը հավաքվին գլխուն վերը…
Կը հիշեմ՝ հայրիկս միշտ տուն կուգա կեսօրները… Ես, Հակոբը կը վազենք, կը փաթթվինք… Արան ալ թաթիկները կերկարե և զվարթ ձայներ կը հանե… Հայրիկս մայրիկիս ու մեզի իր մե՜ծ գիրկին մեջը կառնե, կըսե՝ առանց ձեզի մինչև կեսօր հազիվ կը դիմանամ…
Հորաքույրս նստած է դիմացս՝ ճոճաթոռին։ Ուսերն ու թևերը կախ են, իրար ագուցած ձեռքերը՝ ընկած ազդրերին… Հայացքը չեմ կարող տեսնել…նրա աչքերը սառել են հատակին, ինչ-որ կետի …
Շունչս պահել, ահով սպասում եմ, թե ի՞նչ է լինելու…Իսկ նա չի էլ զգում ներկայությունս… Մոռացել է ինձ…
-Շատ բաներ չեմ ուզեր հիշել,- հանկարծ խոսում է նորից, մի պահ հետո, բայց այնպիսի անկենդան մի ձայնով, որից մարմինս էլ ավելի է փշաքաղվում. թվում է, թե մեկ այլ աշխարհից եմ լսում այդ բառերը…
-Ա՜խ, չեմ ուզեր… Չե՜մ ուզեր հիշել… Տուները կայրին… Չեմ ուզեր հիշել… Փողոցները լեցուն մարդիկ կան…Չեմ ուզեր հիշել… Ոստիկանները կը պոռան… կը հրեն… Չեմ ուզեր հիշել… Արան և Հակոբը քալել չեն կրնար, հայրիկս իրենց գրկած կը քալե… Չեմ ուզեր հիշել… մայրիկիս դողացող ձեռքը բռնած կը քալեմ՝ հայրիկիս փակած… Չե՜մ ուզեր հիշել… Հայրիկս հիվանդ է. կըսեն՝ գնաց… Չե՜մ ուզեր հիշել… մայրիկս չի խոսիր, չի գրկեր մեզի… կըսեն՝ կինը քար կտրած է… կըսեն՝ ան ալ գնաց… կըսեն՝ որբերը ի՞նչ պիտի ըլլան…
Սարսափի մեջ եմ. կարծում եմ՝ հորաքույրս, ուր որ է, պիտի ուշաթափվի… Աստվա՜ծ իմ, ի՞նչ անեմ… Իսկ նա, դեռ շարունակելով չնկատել ինձ ու իմ տագնապած վիճակը, խոսում է նույն անկենդան ձայնով, հատակի նույն կետին նայելով.
-Չեմ ուզեր հիշել… Վարդանիկ քեռին կուգա… մեզի տեղ մը կը տանի… կըսե՝ ասոնք շատ բարի են… կըսե՝ ախպարիկներուդ, քեզի հոգ պիտի տանին… ես շուտ-շուտ պիտի գամ քովերնիդ… Հեղինե, դուն մեծ աղջիկ ես… դուն չի պիտի լաս… Չեմ ուզեր հիշել… Քեռին մորթ մը կը բերե, ինծի կը փաթթե մեջը… կըսե՝ մի վախնար… դուն խելացի, քաջ աղջիկ ես… Աս մարդիկը քեզի պիտի տանին Մարիամ հորքուրիդ քովը… Ես ախպարիկներդ ալ հոն պիտի բերեմ շուտով… մի լար, դուն շատ քաջ ես, Հեղինե… չի պիտի վախնաս, չէ՞ մը… լուռ պիտի կենաս, ձայնդ չի պիտի հանես, չէ՞ մը… կըսե՝ Հեղինե, հիշե՜, չի մոռնա՜ս… լուռ պիտի կենաս… Չեմ ուզեր հիշել… ոչխար մը եղա ոչխարներուն մեջը…Չե՜մ ուզեր հիշել… անոնց գեշ հոտեն քիթս կը գոցեմ… շունչս կը կտրի…
-Հորքուր ջան, աղաչու՜մ եմ, մի՜ խոսիր, հե՜րիք է…
-Նորե՞ն, նորե՞ն մը մի խոսիր… ձայնդ մի հաներ… հիսունյոթ տարի ձայնս չի հանեցի… ալ չի՞ բավեր…
-Բայց ես չէի ուզում ցավ պատճառել քեզ… հորքու՜ր ջան, այս ի՜նչ արեցի… ներիր ինձ, աղաչու՜մ են, մի՜ խոսիր, հոգնեցիր… Արի, մի քիչ լուռ մնանք…
Հորաքույրս երեխայի նման ենթարկվում, լռում է, շարունակ նայելով հատակի նույն կետին:
Գրիգոր քերայրը և զարմիկներս ինչ-որ տեղ են գնացել։ Տանը երկուսս ենք միայն։ Հորաքույրս, որ և կա, և չկա… ու ես, որ այնպես երազում էի այդ առանձնությունը՝ նրա պատմությունները լսելու համար: Այս ի՜նչ ցավ պատճառեցի նրան… Ցավ, որ զգում էի, երբ խոսում էր, ցավ, որ զգում եմ, երբ լռել, ինքն իր մեջ է մտել նորից…
Տառապալից լռություն, որից ցամաքել, կորցրել եմ վերլուծելու ունակությունս… Լռություն, որ դեռ աղաղակում է ականջներումս հորաքրոջս հոգում հիսունյոթ տարի բանտարկված ճիչով՝ «Չե՜մ ուզեր հիշել… ոչխար մը եղա… Չե՜մ ուզեր հիշել… անոնց գեշ հոտեն քիթս կը գոցեմ… Շու՜նչս կը կտրի…»
Չգիտեմ՝ որքան է տևում այդ լռությունը: Հորաքույրս, որ մինչ այդ նստած էր անշարժ, աչքերը՝ հատակի նույն կետին, հանկարծ նայում դեմքիս, հարցում է.
-Ինչու՞ կը կարծես՝ հոգնեցա, ինչու՞ չես խորհիր՝ ազատեցա… Եսթերիկ, հավատա ինծի, ազատեցա՜… տարիներու բե՜ռը սիրտես ինկավ։ Ես պատրաստ էի ասոր… քեզի տեսնալուս պես առաջին վայրկյանին հասկցա, թե քով-քովի պիտի նստեինք օր մը, թե պիտի խոսինք… թե ես հոգիս քեզի՜ պիտի բանայի… ուրիշի մը չէի կրնար բանալ։ Հավատա, ասի ինծի շա՜տ պետք էր… պետք էր… դուն չե՜ս գիտեր…Ա՜խ, երբեք այսչափ չէի խոսած… երբեք…
Հորաքույրս լուռ է կրկին։ Ես ևս ի վիճակի չեմ խոսել՝ զղջումս արտահայտել… և ոչ էլ գոնե լալ արածս անխոհեմության՝ նրան այս վիճակին մատնելուս համար։ Չորացել եմ… բառեր չկան…Ցամաքել եմ… արցունքներ չկան… Իսկ ականջներումս դեռ արձագանքում են հորաքրոջս բառերը՝ «ոչխա՜ր մը եղա ոչխարներու խումբին մեջը… չե՜մ ուզեր հիշել… անոնց գեշ հոտեն քիթս կը գոցեմ… շու՜նչս կը կտրի…
-Ա՜խ, որչա՜փ կը նմանիս մեծ մայրիկիդ… Իրեն կերպարանքը այսօրվան պես կը հիշեմ՝ քու տարիքիդ, քեզի պես բարձրահասակ, գեղեցիկ. ուրիշ բա՜ն մը չեմ ուզեր հիշել… Ա՜խ, որչա՜փ կը նմանիս… Ես ա՜տ պատկերը պահած էի… ա՜տ պիտի պահեմ միայն աչքերուս մեջը… Եսթերիկ, նվե՜ր մը ուզած էիր… Նվեր մը, որ, ըսիր, միայն ե՜ս կրնայի տալ… Ըսիր, դյուրին չի պիտի ըլլար ոչ տալս, ոչ ալ առնելդ… Դու՜ն ուզած էիր, կը հիշե՞ս… Չե՞ս խոսիր… Ատ ճարտար լեզուներդ ու՞ր գացին, Եսթերի՜կ…
* * *
…Այդ երեկո ես տուն էի մտել հռոմեական ժամանակաշրջանի ճարտարապետության կոթողի՝ Բաալբեկի տաճարների ավերված պատկերը աչքերիս ու մտքիս մեջ։ Դրանք տեսնելուց հետո, թվում էր, թե ոչինչ չէր կարող ինձ այլևս ցնցել այն աստիճան, որ կորցնեի խոսելու ունակությունս։
Եվ ահավասիկ, ի տես բնության անկրկնելի կոթողի՝ մարդու, հարազատիս փլուզված մանկության պատկերի, ականջալուր նրա հիսունյոթ տարի արյունող վերքի պատմությանը և անկարող որևէ բան ասելու, ես փաթաթվեցի բանտված զգացումներին վերջապես ազատություն տված Հեղինե հորաքրոջս…
Մեր արցունքները խառնվեցին իրար…