* * *
…Առաջին բանը, որ հիշում եմ իմ մասին այն է, թե ամեն, ամեն ինչ զարմացնում, հետաքրքրում էր ինձ։ Գուցե դա էր պատճառը, որ գլխումս միշտ ինչ-որ հարցեր էին պտտվում, և ես՝ փոքրիկ աղջնակ, հարցեր էի տալիս շարունակ:
Ինձ միշտ հաջողվում էր պատասխաններ ստանալ, քանի որ փորձով գիտեին՝ չեմ լռի այնքան ժամանակ, մինչև խելքիս մոտ մի բացատրություն չստանամ:
Գիտեին, որ այլապես ազատում չեն ունենալու:
Բայց չգիտեին, թե իրենց բացատրությունը գլխումս միշտ նոր հարց էր առաջացնում, հիմա էլ այդ նո՜րն էր պտտվում գլխիս մեջ, նեղում, ստիպում էր ինձ պատասխան պահանջել…
Մանուկ էի. այսինքն՝ տակավին անկարող էի գլխիս մեջ պտտվող մտքերի խառնաշփոթը ըմբռնել, ու՜ր մնաց, թե կարող լինեի մեծերին այդ ամենը բառերով բացատրել կարողանայի…
Մեծերն էլ տեսնել չէին կարող գլխիս մեջ եղածը… չէ՞ որ գլխի մեջը չի երևում…
Եվ ստացվում էր, թե ես շատախոս ու անդադար մի երեխա եմ։ Ինձ համարում էին չարաճճի աղջիկ, շատ հաճախ էլ՝ «կես-կնիկ»…
Երևի իսկապես արժանի էի այդ «կես-կնիկ» կոչումին, քանի որ շատ խորամանկ էի՝ երբեք չէի տալիս ինձ ամեն ինչից ավելի հուզող և գլխումս մշտապես պտտվող ամենակարևոր հարցը՝ բայց ինչու՞ ես տատիկ, պապիկ չունեմ. այդ հարցը չէի տալիս, որովհետև մտածում էի, թե շատ սարսափելի մի բան եմ լսելու…
Գիտեի՝ տատիկները, պապիկները ծերանում, մեռնում են…
Ես այդպիսի բաներ լսել չէի ուզում…
Դրա համար էլ այդ հարցը լռվել էր գլխիս մեջ…
Մեծերը չգիտեին այդ մասին… չգիտեին ո՛չ հարցի, ո՛չ էլ դրա՝ լռված լինելու մասին. մեծերը փոքրերի գլխում եղածը իմանալ չեն կարող։ Ու ես երբեմն, երբ խոսու՜մ, խոսու՜մ, վերջապես հոգնում ու լռում էի, մեծերն ուրախանում էին. երևի կարծում էին, թե ես այլևս հարցեր չունեմ.
-Օ՜խ, աս ի՜նչ անուշ լռություն է…
Սակայն դա լռություն չէր։
Մեծերը դա՜ էլ չգիտեին… չգիտեին, որ դա լուռ մի տառապանք էր, որովհետև այդ պահերին ես իմ տատիկների ու պապիկների հետ էի խոսում, խոսում էի մտքումս՝ հարցերս նրա՜նց էի տալիս…
Գանգատվում, ասում էի՝ ուրիշ երեխաներ երկու տատիկ, երկու պապիկ ունեն։ Իսկ ե՞ս… գոնե մե՜կ տատիկ կամ պապիկ ունենայի… Չունե՜մ։ Բայց ինչու՞։ Ախր ե՜ս էլ եմ ուզում ձեր գրկում նստել, ես էլ եմ ուզում տատիկի կամ պապիկի հեքիաթնե՜րը լսել…
Այսպիսի բաներ էի ասում մտքումս, մտքումս էլ լաց էի լինում… Դե,՜ մեծերը այս բաները չէին իմանում. իմ գլխի մեջի եղածը ինչպե՞ս տեսնեին, ինչպե՞ս լսեին իմ լացը։ Ուրախանում էին, որ իրենց հանգիստ եմ թողել…
-Օ՜խ, աս ի՜նչ անուշ լռություն է…
* * *
1948-ի սեպտեմբեր 1-ը ցնցող, նշանակալի օր էր ինձ համար։
Գագաթիս մի մեծ ու ճերմակ թիթեռնիկ, մայրիկիս կարած նոր զգեստը հագիս ու ձեռքիս՝ նրա կարած պայուսյակը, ես չէի քայլում, թռչկոտում էի ուրախությունից։
Ես արդեն առաջին դասարանցի էի, մեր տնից մոտ 4 կմ հեռու գտնվող Շիրվանզադեի անվան դպրոցի սանուհի, որ մայրիկի ձեռքը բռնած առաջին անգամ դպրոց էր գնում։
Այսինքն՝ արդեն մեծ աղջիկ էի, որ հայոց լեզվի տառերը պիտի սովորեր, ի՜նքը պիտի կարդար իր սիրած բոլոր հեքիաթները։
Եվ այսպես, մայրիկս ամեն առավոտ տարավ, դասերից հետո տուն բերեց ինձ, մինչև, մեկ տարի անց, կառուցվեց-ավարտվեց մեր թաղի՝ Ղազարոս Աղայանի անվան թիվ 63 դպրոցը։ Ի՜մ դպրոցը։
Չմոռանամ ասել, որ մինչ այդ կյանքումս մեծ փոփոխություն տեղի ունեցավ։ Ես շատ արագ վարժվեցի, սկսեցի արևելահայերեն խոսել և՛ դպրոցում, և՛ դպրոցից դուրս, բայց դեռ չտարբերակելով դպրոցի արևելահայերենը տան արևմտահայերենից։ Ինձ ամենևին չէր հետաքրքրում, թե ուրիշները, այդ թվում՝ մայրիկս և հայրիկս, ինչպես էին արտահայտվում… ես պարզապես առաջնորդվում էի մեկ՝ իմ դպրոցում և իմ ուսուցչից սովորած լեզվով… Տարիների ընթացքում մեր տան լեզուն էլ, մայրիկինս՝ մասամբ, հայրիկինս՝ լիովին, արևելահայերեն դարձավ…
Իսկ դպրոցն ինձ համար բոլորովին նոր մի աշխարհ բացեց։
Զարմանքի, հետաքրքրության այնքա՜ն առիթներ ունեի հիմա։
Ունեի ուսուցչուհի՝ ընկեր Փանոյանը, որին սիրում-պաշտում էի ու ճգնում, որ իմ մայրիկն էլ անպայման սիրեր նրան: Դպրոցից տուն դառնելիս ողջ ճանապարհին խոսում էի միայն նրա մասին։ Մայրիկս համբերությամբ լսում էր իմ այդ բլբլոցը, ինձ ընդհատելով միայն իր հաստատական «այո»-ներով։
-Մամա, գիտե՞ս, ընկեր Փանոյանի անունը Հեղինե է։
-Այո, աղջիկս։
-Ընկեր Փանոյանը ասեց, որ ինքն էլ աղջիկներ ունի։ Գիտե՞ս, մեկի անունը Գայանե է, մյուսի անունը՝ Սոնա (հետո իմացա, որ նրանք իմ ուսուցչուհու թոռնուհիներն էին)։
-Այո, աղվորս։
-Մամա, ուսուցչուհիները ամեն ինչ գիտեն, չէ՞։ Ա՜յ, ես էլ, հենց որ մեծանամ ու շատ, շա՜տ բաներ սովորեմ ու իմանամ, անպայման ուսուցչուհի պիտի դառնամ։ Լավ կլինի, չէ՞։
-Այո, լավ կըլլա։
-Ընկեր Փանոյանին մեր տուն հյուր կանչե՞նք… Իր աղջիկներն էլ թող հետը գան, միասին կխաղանք։
-Նայինք։
-Չէ, թող աղջիկներն էլ գան։
-Այո, աղվորս, թող գան։
-Մամա, մամա, քո ուսուցչուհու անունը ի՞նչ էր։
-Օրիորդ Հեղինե էր։
Մայրիկիս պատասխանը ցնցում է ինձ։
-Հասկացա՜,- ոգևորվում եմ ես։ -Հասկացա՜… Մամա՜, հենց որ մեծանամ, ուսուցչուհի դառնամ, անունս Հեղինե պիտի դառնա։
Մայրիկս գլխով է անում միայն ու ոչինչ չի ասում։ Ես իհարկե դեռ չգիտեմ, որ այդ օրիորդ Հեղինեն՝ մայրիկիս ուսուցչուհին, իմ հորաքույրն է: Երեկոյան, ընթրիքից հետո, նա ներկայացնում է իմ այդ օրվա հայտնագործությունը։
-Է՜, ականջդ խոսի, Հեղինե՜,- մրմնջում է հայրիկս։
Ես միանգամից սկսում եմ քրքջալ։
Փոքրիկ քույրիկս՝ չորս տարեկան Էլիզը, զարմացած նայում ու ինքն էլ է միանում ինձ, իհարկե, չհասկանալով, թե ինչու եմ այդպես ուրախ ծիծաղում։
-Պապա՜, ականջը լեզու չունի… ականջը խոսել չի կարող։
Հիմա ծիծաղում ենք բոլորս՝ ես, Էլիզը, հայրիկս ու մայրիկս։
Ես ընդամենը 7 տարեկան երեխա եմ։
Ես չեմ կարող հասկանալ, թե մարդիկ երբեմն էլ ծիծաղում են, որպեսզի լաց չլինեն…
* * *
Հայրիկիս քույրը՝ Հեղինեն, ապրում էր Բեյրութում. քաղաք, որ իմ ծննդավայրն էր, որի անունը, սակայն, անցած երեք տարիներին, գոնե իմ ներկայությամբ, երբևէ չէր հոլովվել։ Չէր հոլովվել հավանաբար ա՜յն պատճառով, որպեսզի հնի միջամտությամբ չխանգարվեր նորի հետ շաղախվելու ընթացքը։ Ի դեպ, անցած երեք տարիներին, հավանաբար նույն պատճառով, իմ ներկայությամբ չէին հոլովվում նաև Բեյրութում մնացած մեր մյուս հարազատների և ազգականների անունները։
Բանն այն է, որ հայրիկս, մայրիկս, ես ու քույրիկս երեք տարի առաջ՝ 1946 թվականին, տեղափոխվել էինք Երևան։
Բեյրութը մնացել էր անցած ժամանակների մեջ, շա՜տ, շա՜տ հեռվում։ Նրա խոսքն ու անունը մեր տան մեջ վաղուց արդեն տվող չկար: Իսկ հինգ տարեկանի համար ծննդավայրը ի՞նչ մի առանձին նշանակություն ներկայացնող բան էր, որ կարոտեր ու խոսեր այդ մասին… Երբ տան մեծահասակները՝ զգուշանալով ու մտածված, խուսափում են շոշափել ինչ-որ հարցեր, երեխաներն էլ, ժամանակ անց, ինքնըստինքյան մոռանում են դրանք։
Ծննդավայրը հո խաղալիք ու քաղցրավենիք չէր, որի կարոտը լացի մղեր հինգ տարեկանին, ծնողին ստիպեր՝ ինչ գնով լինի գտնել ուզածը, երջանկացնել փոքրիկին։
անխռով պահելու համար էլ ահա հայրիկս ու մայրիկս որոշել էին՝ միառժամանակ չշոշափել Բեյրութի և հորաքրոջս նյութը։
Հասկացա՞ք, թե ինչ էր նշանակում հայրիկիս մրմունջն ու հոգոցը՝ «Ակա՜նջդ խոսի, Հեղինե՜…»:
Ե՜ս էլ հասկացա: Հասկացա շատ տարիներ անց, երբ ժամանակներն արդեն փոխվել էին, ու ես հասուն էի՝ վերլուծելու անցած-դարձածը, պատրաստ էի լսելու շատ իրողություններ։
Ես՝ չափազանց զգայուն ու տպավորվող մի երեխա, իմ մտքում անշուշտ թե պիտի ունենայի անթիվ պատկերներ՝ մանկությանս հինգ տարիների ենթագիտակից շերտերում նիրհած խտացումներ. սակայն ինչու՞ ժամանակից առաջ վազել, մտածել էին ծնողներս։ Թող դրանք այդպես հանգիստ-խաղաղ քնած մնան։ Թող սպասեն իրենց տաքուկ անկյունում, մինչև որ հասնեն ճիշտ ժամանակները։ Իրենց աղջնակը մինչ այդ զբաղված կլինի մանկան համար ամենաէական մի գործով՝ մեծանալով, աշխարհն ու մարդկանց հասկանալ սովորելով։