-Քեռկին ջան, լուռ ես, ինչու՞:
-Յավրում, Արուսյակին հետն էի միտքիս մեջը. անի կեսուրիս, հայրիկիդ քեռկինին պզտիկ քրոջ թոռնուհին է, որ 1915-ի ջարդերու զոհ՝ իր մեծ մայրիկ Արուսյակին անունը կը կրե։ Քեզի հետաքրքրող շատ մը բաներ կրնաս իրմե հարցնել:
-Առաջին անգամ եմ լսում այդ անունը։ Բայց ինչու՞։
-Ասոնք Դամասկոս կը բնակեին։ 1950-ին եկան Բեյրութ ։
-Պարզ է, մենք Բեյրութում չէինք արդեն…
-Այո, արդեն Հայաստան էիք։ Հայրիկդ լավ գիտե իրեն։ Պզտիկ Արուսյակը Պեյրութ կը բերեին ամառը՝ վաքանսի ատեն: Կեսուրիս փեշը չէր ձգեր, միշտ հետն էր… Կը գրկեր, «մեծ մամա» կըսեր. երևի չի տեսած մեծ մորը կարոտը կառներ։ Կեցիր, հեռաձայնեմ, թող գա:
-Բարև, Արուսյակ, աղջիկս, ինչպե՞ս ես։ Ես ալ լավ եմ, փառք Աստծո։ Այսօր ինծի կուգա՞ս, անակնկալ ունիմ։ Նայե, կես ժամով չի գաս, խոսելիք ունիմ հետդ։ Հատե, յավրում, ժամանակ մի անցներ…
-Քեռկին ջան, դու հրա՜շք ես… Բայց, խնդրեմ, բացատրիր ինձ։ Չէ՞ որ Արուսյակը երիտասարդ կին է, այդ ինչպե՞ս է պատահել, որ շատ բաների է տեղյակ…
-Ան ալ քեզի պես հարցասեր աղջիկ մըն էր և մանավանդ հին օրերու եղելություններ պրպտել կը սիրեր. շուտով կը համոզվիս, թե ամեն բանե տեղյակ է: Կարևոր է, որ իրարու ճանչնաք…
-Քեռկին ջան, իսկ ես ինչպե՞ս պիտի դիմեմ նրան։
-Արուսյակ ըսե։ Ըսես նէ, կը հալի ուրախութենեն. շա՜տ կուզե երիտասարդ երևնալ։ Է՜, այսինքն՝ մեծ ալ չէ տարիքը, հազիվ հիսուն կըլլա…
* * *
-Ի՞նչ կա եղեր, բարի ըլլա։ Երկու ոտքս ինչու՞ մեկ փապուճին մեջը դրիր նորեն, հը՞, Արաքսի մամա,- կես լուրջ, կես կատակ՝ իբրև թե բողոքելով, ներս է մտնում աղմկոտ մի կին, սակայն անմիջապես սսկվում է։ -Ամա՜ն, հյուր ունիս եղեր, ես ալ թաշխալա կընեմ կոր…
-Հյու՞ր մը, ասի աղջիկնի՜ս է, մեր Եսթերիկը:
-Հակոբին աղջի՜կն է,- ու փաթաթվում է ինձ, մի պահ թողնում, երկար նայում է աչքերիս, նորից փաթաթվում ու կրկնում է նույնը.
-Հակոբին աղջիկը, բարի եկար, հոգիս, ինչպե՞ս ես, հայրիկդ, մայրիկդ, քույրիկներդ ինչպե՞ս են…
Ես, որ շատ էլ շվարող տեսակներից չեմ, պապանձվել եմ այդ հախուռն արձագանքից, որն ավելի ճիշտ կլիներ արտահայտել նրա բառով՝ պապանձվել եմ նրա «թաշխալայից»։ Բայց չպապանձվել չի էլ լինի։ Նա, պատասխանիս առանց սպասելու, շարունակում է.
-Մեր մեծ մամաները քույրեր եղած են… Ո՜չ, արյունակից չէին, բայց հոգիի քույրեր էին՝ հարազատեն ավելի հարազատ։ Գիտեի՞ր… Ուրկե՞ գիտնաս… Աս ի՞նչ ճակատագիր է, Աստվա՜ծ իմ։ Մեր մեծ մամաները, երկուքն ալ, հազարներու՜ պես, եղեռնի զոհ, երկուքին ալ զավակները որբ, որբերուն զավակները՝ իրարու անծանոթ, ամեն մեկը աշխարհին մեկ անկյունը։ Աստվածս, աս ի՞նչ ճակատագիր է…
-Ալ հուզվիլ չիկա,- ասում է քեռկինը,- ուրախացեք, որ իրարու գտաք։ Հիմա Եսթերիկը մեզի սուրճ պիտի եփե, անանկ չէ՞ մը…
Շտապում եմ խոհանոց, ու, մինչ սպասում եմ սուրճի եռալուն, հյուրասենյակից լսում եմ Արուսյակի ֆսֆսոցը. նա ազատություն էր տվել արցունքներին, որ զսպել էր իմ ներկայությամբ։ Զարմանալի չէր. նրա իրարանցումը վկայում էր, թե զգայուն, ջերմ ու սիրող հոգի էր թաքնված արտաքին «թաշխալայի» ետևում…
-Արուսյակ, հուսամ՝ դեմ չեք Ձեզ ուղղակի անունով դիմելուս,- սկսում եմ ես։ -Կարծեմ, թե մենք ևս քույրեր կարող ենք համարվել, չէ՞ որ թոռնուհիներն ենք կեսարացի երկու ազնվական տիկինների, որոնց Դուք հոգու քույրեր կոչեցիք… մանավանդ՝ երկուսս էլ կրում ենք մեր մեծ մայրիկների անունները. Դուք՝ Արուսյակ, ես՝ Եսթերիկ։
-Այո, հոգիս, մենք ալ կրնանք քույրեր սեպվիլ։ Սակայն ավագը ես եմ։ Նայե՜, խոսքս մտիկ պիտի ընես. անանկ չէ՞ , Արաքսի մամա։
-Դե, Դուք կատակում եք, բայց ես իրոք մտիկ պիտի անեմ Ձեզ: Քեռկինը ինձ պատմում էր, թե որքա՜ն բան գիտեք ինձ հուզող շատ հարցերի՝ Կիլիկիայի, Կեսարիայի մասին: Երախտապարտ կլինեմ, եթե հետս կիսեք Ձեր տեղեկությունները։
-Բայց պայմանով, որ ատ պաշտոնականությունը մեկդի դնես, հետս աշակերտի մը պես չի խոսիս։ Որոշեցինք, չէ՞ մը, քույրե՜ր ենք։ Ես ինծմե պզտիկ երկու քույրիկ ունիմ, այսօրվնե՝ դուն ալ երրորդը կըլլաս: Եկուր, նստե քովս, ես շա՜տ բաներ կրնամ պատմել…
-Օ՜խ, պուտուկը գլտորեցավ և իր կափարիչը գտավ,- ցնծում է քեռկինը։ -Դուք իրարու լավ կը հասկնաք: Ձեզի մինակ ձգեմ:
-Արաքսի մամա, ես արդեն համոզվեցա, թե այսօր մինչև գիշեր հոս եմ։ Հայաստան մեծցած մեր Եսթերիկն ալ կարծեմ ինծի պես իր արմատներով հետաքրքրված անհանգիստ հոգի մըն է : Մենք ուրիշ ընդհանրություն մը ևս ունինք… Ես ալ մեծ մամա չունենալուս ցավը կապրեի սիրտիս մեջ, ուր տարեց կին հանդիպեի, կը փակեի անոր: Մայրիկս ասի հասկցած էր. վաքանսին՝ ամառը ինծի իր մորքուրին, այսինքն՝ հայրիկիդ քեռկինին տունը հյուր կը ղրկեր… Ի՜նչ երջանիկ կըլլայի. անոր «մեծ մամա» կը կանչեի։ Գիտե՜մ, թե՛ կուրախացնեի, թե՛ կը տխրեցնեի զինքը… աս մասին բնավ չէր խոսիր, սակայն ես կը հասկնայի անոր տխրությունը…1915-ին կորսնցուցած քույրիկին՝ Արուսյակին կարոտը ինծմե՜ կառներ: «Մեծ մաման» իմ ճանչցած բոլոր կիներեն տարբեր էր և իմ ճանչցած բոլոր ուսուցչուհիներեն տարբեր էր: Իրեն կը պարտիմ գիտցածներս, մանավանդ ազգային զգացումը, որ սերմանեց հոգիիս մեջ տակավին մանուկ տարիքիս…
Ճիշտ չէր Արուսյակին ընդհատելը, սակայն չեմ կարողանում չհարցնել հայրիկիս քեռու՝ Հովհաննես Գոնտուրուճյանի մասին։
-Ես իրեն չեմ տեսած, միայն գիտեմ, թե վախճանած է 1920-ին: Լսած եմ, թե Ատանայի ոչ միայն հայ, թուրք աշակերտությունն ալ հետևած է անոր մահվան թափորին, քանի որ թրքական դպրոցին մեջ ևս անգլերեն կը դասավանդե եղեր։ Իր տունը մտավորական դասին հանդիպման վայրն է եղած թե՛ Կեսարիո մեջ, թե՛ Ատանա, և նշանավոր մարդիկ փնտրած են Հովհաննեսին բարեկամությունը: «Մեծ մամաս» ամուսինին սիրահարած մնաց մինչև կյանքին վերջը: Ան ալ տիկնոջը համար հոգին կու տա, կըսե եղեր, թե «աշխարհիս մեջ երկու անգին Եսթեր ունեցա, մեկը շա՜տ կանուխ կորսնցուցի, անոր տալիք սերս քեզի գումարեցավ»: Գիտե՞ս, պատմելու հատուկ ձև մը ուներ «մեծ մամաս». կարծես գիրքե կը կարդար պատմածը։
-Արուսյա՜կ, բայց մի՞թե հենց մարդկային կյա՜նքը չէ գրքերում ներկայացված՝ երբեմն երջանիկ, ուրախ, երբեմն՝ ձախորդ և տխուր պատմությունների ատաղձը: Դե, լսում եմ, այլևս քեզ չեմ ընդհատի:
Ու մինչ նա պատմում էր ինքնամոռաց, ես հիշողությանս մեջ գրանցում ամեն բառ՝ ամբողջացնում էի խճանկարը, որ, վստամ եմ, մի օր գրքիս էջերից պիտի հառնի…
* * *
20-րդ դարի սկզբին Ադանան ուներ 45,000 բնակչություն, որից 12,600-ը հայեր էին։ Նրանք զբաղվում էին արհեստներով, առևտրով, գյուղատնտեսությամբ։ Լուսավորչական հայերը( 2500 տուն) ունեին մեկ մանկապարտեզ, երեք դպրոց՝ Աբգարյան, Արամյան,Աշխենյան, ուր սովորում էին շուրջ 1500 աշակերտ։ Կաթոլիկ հայերը(170 տուն) Անարատ Հղության Ս. Կույսի անունով մեկ եկեղեցի, ինչպես և մեկ դպրոց ունեին ։ Կար և լատինական դպրոց, որի սաների մեծ մասը հայեր էին։ Փոքրաթիվ հայ բողոքականներն էլ իրենց ժողովարանը և դպրոցներն ունեին։ Սա նշանակում էր, թե Ադանայի հայերը, որ օսմանյան տիրապետության 300 տարիների ընթացքին դարձել էին թրքախոս, նորաբաց հայկական դպրոցների շնորհիվ կենդանացրել էին իրենց մայրենի լեզուն ու մշակույթը։
Արյունռուշտ Սուլթան Աբդուլ Համիդ 2-րդի տապալումը և 1908-ի սահմանադրության հռչակումը արևմտահայերի դրության մեջ էական փոփոխություն չէր մտցրել։ Այնուամենայնիվ, որոշակի աշխուժություն էր առաջ բերել ազգային-քաղաքական կյանքում։
Ադանայի և ընդհանրապես Կիլիկիայի հայերը, որ 1890-ական թվականներից ի վեր (Աբդուլ Համիդ 2-րդի օրոք և շարունակաբար) ջարդերի ենթարկվել, բայց ինքնապաշտպանությամբ դիմակայել ու ապրել էին, իհարկե ի վիճակի էին եղել առաջադիմել տնտեսական, հասարակական, մշակութային ոլորտներում և երկրի առևտուրն ու արդյունաբերությունը իրենց ձեռքում էին կենտրոնացրել։
Սահմանադրական կարգերից դժգոհ թուրք հետադիմական դասի համար, որ պատճառ էր փնտրում որևէ ձևով ամբաստանել հայերին, թե իբրև իշխանությունը թուրքերից խլելու և «հայկական թագավորությունը» վերականգնելու նպատակ են հետապնդում, դա գտնված առիթ էր…
1909-ի մարտ 31-ին Ադանայի վալիի գլխավորությամբ տեղի ունեցավ նահանգական խորհրդի նիստը, որը հայերին ոչնչացնելու որոշում ընդունեց։ Հատուկ ու գաղտնի գրություններ ուղարկվեցին գավառները՝ սկսելու Ջարդը ։
Կոտորածի նախօրյակին իշխանությունները մեծաքանակ զենք ու զինամթերք բաժանեցին մահմեդական բնակչությանը, նաև բանտերից արձակեցին շուրջ 500 ոճրագործների… Ապրիլի 1-ին թուրք ամբոխը խուժեց քաղաքի փողոցները, հրապարակներն ու թաղամասերը, սկսեց կոտորել հայերին։ Առաջին ջարդը տևեց երեք օր։ Ապրիլի 12-ին՝ կարգ ու կանոն վերահաստատելու նպատակով Ադանա ուղարկված երիտթուրքական վաշտերի քաղաքում երևալը առիթ տվեց վերսկսելու ջարդը, որն իր չափերով ու իրականացման եղանակներով գերազանցեց նախորդին. կոտորածին խուժանի հետ մասնակցում էին երիտթուրքական վաշտերի իբրև թե կարգ-կանոն վերահաստատելու նպատակով եկած զորամասերը ևս…
Ջարդեր տեղի ունեցան Ադանայի բոլոր գավառներում, նաև Հալեպի վիլայեթի արևմտյան ու հյուսիսային մի շարք հայաբնակ շրջաններում… Ջարդեր, որոնց զոհը եղան շուրջ 30 հազար մարդ, որից ավելի քան 20 հազարը՝ Ադանայի վիլայեթում…
* * *
Ուզում եմ իմանալ՝ Արուսյակին է՞լ ինչ էր հայտնի, ուրիշ էլ ի՞նչ էր պատմել նրա «մեծ մաման» արյունալի այդ օրերի, նաև այն մասին, թե ի՞նչ հրաշքով էին փրկվել այդ գեհենից…
-Գիտե՞ս, ան չէր սիրեր Ատանայի ջարդերու խոսքը ընել։ Չէր ուզեր վերհիշել ոչ 1909-ի, ոչ 1915-ի սարսափազդու պատկերները: Այդ մասին իրմե լսած շատ մանրամասներ չունիմ, որ ես ալ քեզի պատմեմ։ Բայց նույն մղձավանջը հալածած է ինծի ալ. արդյոք ի՞նչ կերպով փրկվեցան: Երբ տարիքս առի, երբ գիրքեր կարդացի, շատ բաներ հասկցա։ Հասկցա մանավանդ ամենեն կարևոր բանը…
-Եվ ո՞րն է ամենակարևոր բանը։
-Քույրս, կոտորածները չեն կրնար բացատրվիլ թիվ ու հաշիվ չունեցող խոշտանգված-սպանվածներու, կորսնված կյանքերու կամ կայքերու պարզ թիվով միայն։ Թիվերը, որչափ ալ մեծ ըլլան անոնք, արձանագրություննե՜ր են թուղթերու վրա… Գրականությունն է այն ուժը, որ միջոցներ ունի նկարագրելու պղծումներու, կորուստներու, ողբերգության պատճառած չպատմվելիք ցավերը…
-Չպատմվելիք ցավեր, որ հալածել են վերապրողներին նրանց ողջ կյանքում, որ շարունակում են հալածել և նրանց զավակներին:
-Կը շարունակեն,- ասաց Արուսյակը և լռեց, կարծես ուզելով, որ ես ավարտեմ իր միտքը.
-Ճիշտ ես, Արուսյակ. մեռածներն այլևս չեն տառապում… այդ տառապանքը ապրողների համար է… Եվ արևմտահայ շատ ու շատ գրողների ստեղծագործություններ հենց դա են վկայում…
1972 թվականի դեկտեմբեր 28-ն էր: Ես չգիտեի, թե չորս տարի անց, Հայաստանի Գիտությունների Ակադեմիայի Գրականության ինստիտուտում աշխատանքիս բերումով անմիջականորեն պիտի առնչվեի հայ պոեզիայի մեծ ողբերգակ Ատոմ Յարճանյանի թողած գրական ժառանգությանը, մասնավորապես՝ անտիպ ձեռագրերին, որոնք ինձ պիտի պատմեին ժողովրդի արյունաներկ հողից ծնված մրրկահույզ դրաման… Բայց դա չորս տարի հետո էր…
Ուրեմն դառնամ պատմությանս, 1972-ի դեկտեմբեր 28-ին, երբ ես հայտնվել էի իմ ծննդավայրում՝ Բեյրութում և Վարդանիկ քեռու տանը ոչ թե լոկ լսում, կլանում էի Արուսյակի ասած ամեն մի բառը՝ գերդաստանիս պատմության թանկագին պատառիկները…
-«Մեծ մամաս» չէր ուզեր վերհիշել1909-ի սոսկալի օրերը, երբ մահ ու արյուն էր չորս կողմը, թալան ու կրակ… երբ ամբողջությամբ հրդեհվեր-կործաներ էր Ս. Ստեփաննոս եկեղեցին, անոր հովանիին ներքո աճած իր սիրելի Աշխենյան Վարժարանը… Ես կը խորհիմ, թե իր համար երկրորդ տուն մը եղած էր Աշխենյանը, և իր զավակները եղած էին աշակերտուհիները. ասոր համար չէր ուզեր 1909-ը հիշել:
Ցավը չէ՜ր ուզեր հիշել, սակայն միշտ կը խոսեր կրթական-ազգային գործերու մասին։ Ես ատոնք հիմա կը պատմեմ քեզի…
Ու ես Արուսյակից տեղեկացա, թե Ադանայի Ջարդերից հետո Ուսումնական Խորհուրդը որոշել էր Պոլիս ուղարկել Աշխենյան դպրոցի նախկին մի քանի շրջանավարտի այն պայմանով, որ իրենց ուսումը կատարելագործեն, դառնան Ադանա և ստանձնեն ուսուցչի պաշտոնը։ Այդպես էլ արել էին: Աղետից հետո 1910-ին Աղջիկների Վարժարանը վերաբացվել ու սկսել էր քիչ-քիչ դարմանել վերքերը։
Արուսյակը պատմեց նաև Աբգարյան Վարժարանի մասին, որ 1901-19015 թվականներին 9-ամյա ծրագրով (Նախակրթարան՝ հինգ կարգ և Ուսումնարան՝ չորս կարգ) «Բարձրագույն Ուսումնական հաստատություն» էր անձնուրաց ուսուցիչների և կրթական գործին ու մանկավարժությանը նվիրված տնօրենների շնորհիվ։ 1901-1903 տարեշրջանում և 1906-1907-ին տնօրենն էր հայրիկիս մորեղբայրը՝ Հովհաննես Գոնտուրուճյանը, չորս լեզվի գիտակ, թվաբանության ու գրաբարի ուսուցիչ տնօրինությանը զուգահեռ։ Պատմեց, թե 1905-1906 տարեշրջանին կրթական ու ազգային գործունեության մի նոր դարբնոց էր միացել Աբգարյանին՝ Մուշեղյան Վարժարանը։ Ավաղ, 1909-ի Ջարդերի տխրահռչակ օրերին սա էլ կրակի ճարակ էր եղել հայկական թաղերի և ազգային բազում կալվածների հետ…
Պատմեց, թե 1909-ից մինչև 1915-ը՝ Փոքր Աղետից մինչև Մեծը տևող տարիներին, Ադանայի ժողովուրդը հավատավոր մի ճիգ էլ էր արել՝ վերականգնել մարմնի, մտքի և հոգու կործանված օջախները: 1909-ի աշնանը Աբգարյան Վարժարանը վերամփոփվել էր մի շենքի մեջ, որի սենյակները թեև հարմարությունը չունեին դպրոցական դասարան լինելու, բայց վերապրած մի քանի ուսուցիչներ գործի էին լծվել, պատսպարել էին հայ մանուկներին, զբաղվել էին նրանց կրթությամբ՝ դարձյալ Հովհաննես Գոնտուրուճյանի տնօրինության ներքո, որ կես օր էր աշխատում՝ առողջությունն այլևս չէր ներում…
Պատմեց, թե այդ խանդավառող վերականգնումն էլ երկար չէր տևել, թե 1914-1915 դպրոցական տարեշրջանը դեռ չվերջացած, 1915 թվականի մարտ ամսին, նկատի առնելով ընդհանուր պատերազմի առթած պայթուցիկ մթնոլորտը, նախազգուշական խոհեմություն էր նկատվել անմիջապես արձակուրդ տալ Ադանայում գտնվող բոլոր վարժարաններին…
Արուսյակը լռեց: Մնացյալը պատմելու հարկ չկար: Մնացյալը Օսմանյան կառավարության հայաջինջ գաղտնի ծրագրերն էին ու դրանց հրեշային իրագործումն էր՝ հայ գավառների զանգվածային տեղահանությունը…
Մնացյալը դեպի մահ՝ դեպի Միջագետքի անապատները քշվող հայության կարավաններն էին՝ անջուր, անհաց, կիսամերկ, բոկոտն…
Մնացյալը Եփրատի ու Տիգրիսի միջև փռված տարածությունն էր, որը դարձավ հայոց գաղթական կարավանների գերեզմանոցը.. .
Մնացյալը ահավոր խավարն էր, որի մեջ սուզվեցին դպրոց ու եկեղեցի, ազգ ու միություն, հոգևոր կյանք ու մշակույթ…
Կոտորած… կոտորած… կոտորած…
Քաղաքներեն ներս և քաղաքներեն դուրս…
* * *
Արուսյակի ձայնը, որ գնալով խզվում էր, մարեց… Լուռ էինք ես ու Արաքսի քեռկինը ևս… Չգիտեմ որքան երկարեց լռությունը, և ի՞նչ էին մտածում նրանք, բայց ես ողջ էությունս տակնուվրա անող ապրումներ ունեի: Անկարող էի տարբերակել ցա՞վս է գերակշռողը, թե՞ երախտագիտությունս դեպի այն կինը, որ, իր տունն ու գործերը մեկ կողմ թողած, քայլում էր հետս՝ տառապանքի ուղիներով…
Այդ ցնցումը ամենևին հարկավոր չէր նրան… Սակայն կինն իր բարոյական պարտքն էր համարում օգնել ինձ, մեկին, որին ուղեկից էր պետք ու լապտեր՝ մթին արահետներում չմոլորվելու համար…
Հիմա, երբ գրում եմ տողերս, երբ դիմացս հառնում է աննման այդ կնոջ պատկերը, հիշում եմ՝ նա էր առաջինը, որ ինքը սթափվեց, մեզ էլ սթափեցրեց անցյալի մղձավանջից…
-Չէ՜, ասի շատ, շա՜տ եղավ… այլևս կը բավե… Եսթերիկ, դուն պարտականությանդ անցիր, հաճիս… համով սուրճ մը եփե, խմենք, վերջնականապես արթննանք։ Այսօր 1972 դեկտեմբեր 28-ն է: Երեք օր վերջը նոր տարի պիտի դիմավորենք։ Ըսել կուզեմ, թե անցյալը գիտնալ պետք է, սակայն ներկայով պետք է ապրիլ… անանկ չէ՞ մը, Արաքսի մամաս…
-Շիտակ է, յավրու՜մ, ալ կը բավե։ Քիչ մըն ալ ուրիշ նյութերու մասին խոսեցեք… հոգինիդ բերաննիդ եկավ… Արուսյակ, վաղն ալ կուգաս, չէ՞ մը. «մանթը» պիտի ուտենք:
-Ես ալ հույս ունեի, թե Եսթերիկը քու համով կաթնապուրովդ պիտի զարմացնենք,- ասում է Արուսյակը,- հույսերս ջուրը ինկան…
-Ուզածդ կաթնապու՜ր թող ըլլա, ատ ալ կեփեմ, Արուսյակս…
* * *
Մյուս օրը, երբ Արուսյակը տուն մտավ, քեռկինը խոհանոցում էր դեռ, իսկ ես խորասուզվել էի հին նկարների մեջ։
-Դուն նորե՞ն նկարներուն մեջը մտած ես,- ասաց Արուսյակը։ Ու մինչ մենք սպասում էինք կաթնապուրին, ինքն էլ միացավ ինձ։
Ես տեսա, որ նա երկար զննում էր նկարներից մեկը.
-Ինձ էիր ասում, դու՞ ինչու ես մտել այդ նկարի մեջ…
-Ինծմե առիր, ինծի՞ կը ծախես կոր… բայց գեղեցիկը որու՞ն չի գրավեր: Ուրեմն Հակոբը և Մարի-Լուիզը 1940-ին ամուսնացեր են:
Մարի-Լուիզը ոչ թե հարս, հրեշտա՜կ է կարծես… Հակոբն ալ ճիշտ արտիստ կը նմանի: Գիտե՞ս ինչ հիշեցի. Եսթերիկին հարսանիքը: «Մեծ մամաս» էր նկարագրած և հարսը գոված էր, ըսելով, թե՝ ան հրեշտակի գեղեցկություն մը ուներ. հապա Հարությու՜նը… ճիշտ թագավոր-թագուհի եղած էին… Ավա՜ղ, կարճատև արքայություն մը… Ասքան ըսած, չէր շարունակած։ Ես շատ մտածած եմ, թե ինչու՞ այդ սերունդը կը խուսափեր եղեռնի խոսքը ընելե։ Կը խուսափե՞ին, թե՞ հոգեբանական ուրիշ պատճառ մը ունեին… Պատճառ մը, որը դժոխքը հիշել չուզելու խնդի՜րը չէր միայն…
-Լիովին համամիտ են հետդ, բայց արի հարցը այսպես դնենք. մղձավանջը վերապրելուց խուսափելու՞, միայն դրա՞ համար լռել, թե՞ լռել հարկաբար։ Բացատրե՞մ ինչու եմ հարցը այսպես դնում։ Ժամանակների բերումով հայրիկս հարկադրված էր տառապել իր մտքում՝ լռությամբ: Արուսյակ, իհարկե հասկանում ես, թե ինչու եմ ասում՝ ժամանակների բերումով: Մենք նրա պատմություններին ծանոթացանք 1965-ին, երբ Եղեռնը այլևս արգելված նյութ չէր: Իսկ գալով հարցիդ՝ «ինչու՞ ատ սերունդը կը խուսափեր եղեռնի խոսքը ընելե», կպնդեմ, թե դա լռության այն տեսակն է, երբ բացառվում է մոռանալը կամովին ընտրելու պարագան: Ես ասածիս վստահ եմ, քանի որ իր անցյալի ցավոտ եղելությունները առաջին անգամ մեգ պատմելուց հետո հայրիկս գիտե՞ս ինչ ավելացրեց. ասաց, թե մարդ հաճախ մոռանում է, քանզի հարկադրված է այդպես անել և ոչ թե, քանի որ այդպես է կամենում: Այսինքն ոչ թե հիշելու, հակառակը՝ մոռանալու ուժն է հաճախ մեր գոյության անհրաժեշտ պայմանը։
-Ա՜խ, Եսթերիկ, ի՜նչ իմաստուն բառեր են….
-Հայրս իհարկե չէր մոռացել ցավոտ մանկության մղավանջը, սակայն նա այս ողբերգությունը մեզ ներկայացրել էր որպես իրենց անսովոր մանկության անսովոր ու հետաքրքիր մի պատմություն… Թե քեռին տարիներ առաջ Հեղինեին գնացքո՜վ, իսկ իրեն ու փոքրիկ եղբորը ձիո՜վ էր հասցրել հորաքրոջ մոտ՝ Սիրիա։ Ես հիացմունք էի ապրել լսելով, թե իրենք՝ երկու եղբայր և քույր, հորաքուր Մարիամի որդին՝ Մկրտիչը և հորեղբայր Կարապետի որդին՝ Մանուկը, հինգը միատեղ ապրել նույն հարկի տակ ու չարաճճիություններ էին արել միասին: Երբևէ չէի էլ մտածել, թե ու՞ր էին երեխաների մայրիկները, հայրիկները, ինչու՞ ընտանիքի միակ մեծը Մարիամ հորաքույրն էր: Ի՞նչ իմանայի, թե հայրիկս մեզ ներկայացրել էր միայն իր ընտրածը, որպեսզի հարցեր չծագեին անչափահաս դստրիկների գլխում… Իսկ ինքը՞: Մի՞թե նա մտքից ջնջել էր իրենց որբության սարսափազդու պատմությունները… Մարիամ հորաքրոջ ամուսնուն խոշտանգելով սպանել էին իր խանութում, Կարապետ հորեղբորը, կնոջը, դեռատի երկու աղջիկներին սրախողխող էին արել իրենց սեփական այգում, 8-ամյա հորեղբորորդի Մանուկն էր միայն մնացել հրաշքով, քանզի Հարություն հորեղբոր տանն էր եղել 1909-ի այդ արյունոտ օրերին… 1915-ին իրենք էլ՝ 5-ամյա Հեղինե քույրիկը, 2 տարեկան Հակոբը և 1 տարեկան Արան էին որբ ու անտուն մնացել Տեր-Զորում… Ահա թե ինչու հինգ որբերի խնամքը մնացել էր այրի Մարիամի ուսերին…
Հայրս այս անմարդկային եղելությունները ինչպե՞ս պատմեր…Այո, մարդ հաճախ մոռանում է, քանզի հարկադրվա՜ծ է այդպես անել և ոչ՝ որովհետև այդպես է կամենում…
…Տուփից հանում եմ մեծ մայրիկիս և մայրիկիս հարսանեկան լուսանկարները: Առաջինը հավերժացրել է 1909-ի և մյուսը՝ 1940-ի մեկ ակնթարթը… ինչե՜ր չեն եղել այդ երկու ակնթարթների միջև…
…Դեռ ականջներիս մեջ է հորաքրոջս հոգում հիսունյո՜թ տարիներ քարացած ճիչը՝ «… ոչխա՜ր մը եղա ոչխարներու խումբին մեջը… չեմ ուզեր հիշել… անոնց գեշ հոտեն քիթս կը գոցեմ… շունչս կը կտրի…»։
-Արուսյակ, եթե միայն իմանայիր՝ ի՜նչ տառապանք կար այն մեկ ժամվա մեջ, որ ապրեցինք հորաքույրս և ես, նա իր մանկության հուշերի, ես էլ նրա պատմածների՝ իմ լսածների դժոխքում… Չէ՜, դա զրույց չէր, հորաքրոջս աղիողորմ մենախոսությունն էր: Եթե միայն տեսնեիր նրա դե՜մքը, աչքե՜րը: Աստվա՜ծ իմ, ի՜նչ անկյանք աչքեր…
-Կարծեմ թե արդեն վերջակետ դնելու ենք… Մեղք ես, քույրս,- ասում է Արուսյակը։
-Սա էլ և վերջ, չենք խոսի։ Բայց սպասիր, նախ պետք է գտնեմ այն երկու նկարները, որ քեզ ցույց տամ, թե ինչի՞ մասին եմ խոսում։
Տուփից հանում եմ 1915 թվականին արված նկարը, որտեղ մեծ հայրիկս նստած է՝ մեկ տարեկան Արա հորեղբորս իր գիրկն առած, երկու տարեկան հայրիկս ձախ կողքին ու հինգ տարեկան Հեղինե հորաքույրս աջ՝ մեծ մայրիկիս կպած: Նրանց ընտանիքի վերջին լուսանկարն է… Հետո բացում եմ սեղանին դրված ալբոմը, գտնում եմ այն էջը, որտեղ դրված էր մեր ընտանիքի՝ 1946-ին Երևանում արված առաջին լուսանկարը՝ հայրիկս, մայրիկիս, ես ու Էլիզը… Սոսին չկա, որովհետև ծնվելու է տասը տարի հետո՝ 1956-ին…
-Համեմատիր այս նկարները, Արուսյակ ջան։ Այստեղ ես հինգ տարեկան, այսինքն՝ նույն տարիքին եմ, ինչ հորաքույրս էր 1915-ին։ Տեսնու՞մ ես, նույն դեմքը ունենք, նույն մեծ, զարմացած աչուկները… հիրավի հրա՜շք է, չէ՞… Հիմա միտքդ բեր հորաքրոջս շիլ նայվածքը… Երբ նա պատմում էր իր՝ ոչխարի մորթու մեջ թաքնված ա՜յն օրերի սարսափը, երբ ոչ թե խոսում, այլ զառանցու՜մ էր ասես, ինձ համար պարզ դարձավ մինչ այդ անհասկանալի մի բան՝ թե ինչու՞ էին շլվել այդ սիրունիկ աչուկները…
-Յավրում, Մարիամեն լսած էի, որ Հեղինեն տաքություններու մեջ սաստիկ հիվանդ է եղեր, երբ Սուրիա բերեր են որբը։ Չի խոսիր. անշարժ կը պառկի եղեր՝ արյունով լեցուն աչքերը գոց. չուտեր, ջուր կը խմե եղեր միայն… և օրե՜ր հետո տեսեր են, որ պզտիկին աչքերը ծռված են…
-Ասա ինձ, քեռկին, ի՞նչ ես զգացել ամեն անգամ նրա դեմքին, նրա աչքերին նայելիս…
-Է՜, հայերուն ինչե՜ր չեղան ատ օրերուն… գացողները գացին, մնացողներուն ալ՝ աչքը մը ըսեմ, միտքը մը ըսեմ, հոգին մը ըսեմ… կյանքերնիս ծռվեցավ, յավրու՜մ… Հեղինեն հինգ տարեկան է եղեր ատ օրերուն: Մարիամը կըսեր, թե մեկ մատ չոճուխը մեծ մարդու պես կը տանջվի… կողբա եղեր: Ծնողքին խոսքը բնավ չըներ, միայն թե ախպարիկները կը փնտրե, նույն բանը կըսե եղեր՝ Վարդանիկ քեռին պիտի բերե անոնց… ինչու՞ չեն գար… ե՞րբ պիտի գան… Ա՜խ, ո՞րը ըսեմ… Հիմա, յավրում, ինծի լսե,ատ նկարները հավաքե, մեկդի դիր, գնա, ձեռքովդ մեր կաթնապուրները լեցուր, բեր…
-Քեռկին ջան, բայց դու ինձ ի՞նչ ես խոստացել… պատմելու ես Վարդանիկ քեռու՝ նախ հորեղբորս, հետո էլ հայրիկիս անապատից փրկելու պատմությունը: Հիշում ես, չէ՞…
-Այո, աղջիկս, կը հիշեմ և ալ պիտի պատմեմ։ Միայն թե ատկե վերջը այլևս պիտի գոցես ատ գիրքը։ Չեմ ըսեր՝ մոռցիր. ես հասկցա, դուն լուրջ նպատակ ունիս. երբ օրը-ժամը հասնի, Աստված գրիչիդ զորություն կուտա և կը գրես, որ չի մոռցվին անցած-դարձածները… իսկ մինչև որ հասնի ատ ժամը, լսածներդ ծալլե ու միտքդ պահե:
-Դե՜, քեռկին ջան, սկսիր։
-Նախ ըսեմ, սերմնցուն ու վարուցանը բանակը կը տնօրինե եղեր… Վարդանիկը բանակին մեջ սպա էր, իսկ երկրագործություն ուսանած ըլլալուն համար ալ մեկն էր այն պաշտոնյաներեն, որոնց հսկողության տակ էր շրջակա գյուղերու վարուցանը ղեկավարելու գործը. անոնք միշտ հետևած են ցորենի արտերու աճին և հունձքին։ Գյուղերը շրջած ատենը Վարդանիկը շատ պետեվի արաբներու կը ծանոթանա, կը բարեկամանա հետերնին. հետագային ատ ծանոթ արաբ պետեվիներեն մեկուն կը հանձնե որբերը։ Մանրամասները չեմ գիտեր… գիտեմ սակայն, թե շատ դրամ կուտա և կը պատվիրե, որ ժամանակ մը ծպտյալ պահեն- խնամեն պզտիկները, մինչև ինքը միջոց մը գտնա անոնց փախցնելու…
Նախ Հեղինեն վստահելի ընտանիքի մը հետ շոգեկարգով կը ղրկե Սուրիա ՝ պզտիկը ծպտելով գառնուկի մորթի մեջ և խառնելով ատ մարդոց ոչխարներուն։ Արան և Հակոբը դեռ կը մնան պետեվի արաբին քովը…
-Քեռկին ջան, իսկ երկա՞ր են մնացել այդտեղ…
-Շիտակը, չեմ գիտեր: Կեսուրս կը պատմեր, թե Վարդանիկը նախ Արան գիրկը առած ձիով ի՜նչ վտանգավոր ճամփաներ անցեր է մինչև Սուրիա՝ Մարիամին հանձնելու պզտիկը, ետքը նույն ձևով Հակոբը հասցուցեր է հորքուրին։ Կեսուրս կըսեր, թե արաբ կարծած, չեն ճանչցած պզտիկները, քանի որ պետեվիի հագուստներով էին… Ասի ուրիշներե ալ լսած եմ… Եվ կարևոր բան մըն ալ… Վարդանիկը Որբահավաքի գործին ևս մեծ նպաստ տված էր՝ շատ հայ որբերու գտնված տեղերը հայտնելով. չէ՞ որ իր պաշտոնին բերումով ձիով գյուղերը կը շրջեր… ուր որ հայ երեխա մը տեսած է արաբ պետեվի ընտանիքներու մեջ, անոնց տեղը, անունները գաղտնիորեն գրած և հետագային համապատասխան Որբահավաք կոմիտեին հանձնած էր իր տեղեկությունները։ Ըսեմ նաև, թե այս և այլ եղելությունները իրմե չեմ լսած։ Վարդանիկը բնությամբ չխոսող մարդ մըն էր… Իսկ իրեն վերաբերող նյութերու շուրջ, մանավանդ Եղեռնին վերաբերող հարցերու շուրջ ընդհանրապես չէր խոսիր։ Սակայն շատեր գիտեին իր ըրած-դրած գործերը։ Աս էր գիտցածս, ուրեմն գոցեցինք գիրքը: Բայց դուն, աղջիկս, աս պատմությունները միտքիդ մեջը պահելու, օր մըն ալ գրելու մասին մտածե: Վարդանիկը կըսեր, թե Եսթերիկը աղվոր գրիչ ունի… Մի լար, յավրու՜մ, լալը տկարություն է…