* * *
…Ես զավակն ու շարունակությունն եմ Ադանայում ծնված, Մեծ Եղեռնից հիրավի՜ հրաշքով փրկված որբերից մեկի… որ, իր բնիկն ու ծնողներին կորցրած, երկար տարիներ ապաստան էր գտել երկրորդ հայրենիք դարձած Մայրիների Երկիր չքնաղ Լիբանանում, իսկ 1946 թ. ներգաղթով հանգրվանել Հայաստանում, հայրենի հողի վրա էր կառուցել իր նոր բույնը։
Կիլիկյան Հայաստանի մասին որոշ բաներ գիտեի. ես մանկուց հարցասեր, հետաքրքրասեր էի… և մինչև ամեն ինչ չհասկանայի, չէի հանգստանա, ավելի ճիշտը՝ հանգիստ չէի տա հայրիկիս։
Չգիտեմ նորից ի՞նչ սատանա էր մտել գլուխս, բայց մի օր մեր փաստաթղթերի տուփը ուսումնասիրել որոշեցի։
Մայրիկս զբաղված էր խոհանոցում, ու ես հանգի՜ստ կարող էի իրագործել ծրագիրս ննջարանում՝ նրա աչքից հեռու…
Մինչ խառնշտում էի տուփը, հայրիկիս անձնագիրը տեսա… Ձեռքս առա, նայեցի նկարին, սիրտս ճմլվեց։ Որքա՜ն տարբեր էր այն նրա՝ ներկայիս հոգնած դեմքից… Մի պահ տխրեցի, սակայն անմիջապես էլ մխիթարեցի ինքս ինձ։ Դե՜, տարիներ առաջ արված մի լուսանկար էր. իհարկե, տարբեր էր լինելու… Եվ այն է՝ ուզում էի իր տեղը դնել անձնագիրը, հանկարծ աչքս ընկավ ծննդյան թիվը՝ 1913, ծննդավայրը՝ Թուրքիա…
Ասես օձը խայթեց… Ինչպե՞ս թե Թուրքիա, իսկ Կիլիկիա՞ն… Անձնագիրը գցեցի տուփի մեջ, տուփը՝ դարակի մեջ ու… սենյակից դուրս փախա։
Մինչև երեկո, դասերս սովորելու պատրվակով, իմ ննջարանում էի։ Առնում-տալիս էի, սակայն բավարարող ոչ մեկ պատասխան չէի գտնում։ Վերջապես երևի հոգնեցի ու քնեցի։
Երեկոյան, երբ հայրիկս արդեն տուն էր եկել աշխատանքից ու ընթրիքի ժամն էր, արթնացա մայրիկիս ձայնից, որ ինձ պատվիրում էր վեր կենալ ու ճաշի սեղանը պատրաստել։
…Ընթրիքն ավարտված էր։
Մտա խոհանոց։ Ուզում էի օգնել մայրիկիս՝ չորացնել լվացված ամանները։ Սակայն նա ասաց, թե հայրիկն ուզում էր զրուցել հետս, թե ուղիղ հյուրասենյակ գնամ, թե ինքն էլ շուտով կմիանա մեզ…
Անհանգստություն զգացի… Հաճախ էի մտածել, թե մայրիկս ո՛չ թե երկու, տասներկու աչք ունի, երևի՝ այդքան էլ ականջ. չէ՞ որ նրա աչքից-ականջից ոչինչ չէր վրիպում… նույնիսկ, երբ մեր կողքին չէր… Նա անպայման իմանում էր մեր յուրաքանչյուր շարժումը և ուշ կամ շուտ արձագանքում էր ամեն քայլին։ Մայրիկիս համբերության մասին չէի մտածել, որովհետև դեռ գաղափար չունեի համբերություն ասվածի մասին։ Քանի՞ տարեկան էի որ։ Ես գիտեի միայն, թե միշտ սպասում էր ամենահարմար առիթին…
…Գնում եմ հյուրասենյակ, նստում եմ հայրիկիս մոտ։
Է՜, պատմե, նայիմ, հետաքրքիր որևէ բան սորվեցա՞ր այսօր,- հարցնում է հայրիկս իրեն հատուկ մեղմ ու հանդարտ եղանակով։
Հոգեկան զարմանալի մի կապ կար իմ ու հայրիկիս միջև։ Այդ տարիքում, երբ արյունակցական կապն իսկ դեռ անկարող էի լիովին ըմբռնել, հոգեհարազատություն կոչված հրաշքը ի՞նչ կերպ հասկանայի։ Անմեղ մանկան բնազդով հասկացել էի միայն, թե շատ հեշտ էր հայրիկի հետ կիսվելը, միտքս տանջող հարցերի շուրջ նրա հետ հանգիստ զրուցելը, պատասխաններ ակնկալելը՝ առանց դույզն իսկ երկյուղ կրելու, թե որևէ նախատինքի կարժանանայի համարձակ հարցադրումներիս համար։ Նախ՝ հայրիկս երբեք չէր նախատում։ Նա հանդարտ լսում էր մինչև վերջ, հետո բացատրում էր անհասկանալի թվացող ամեն բան։
Կար և մեկ այլ կարևոր հանգամանք։ Ես գիտեի իմ սահմանները, երբեք չէի մոռանում նրա առաջին պատվիրանը՝ հարգել չափը, մտածել-խոսել ուղիղ՝ առանց ծռմռվելու և անկաշկանդ։ Ասում էր՝ վատ հարցեր չեն ծնվի, եթե մարդ իր միտքը մաքուր պահի ու լեզուն՝ չափավոր։
-Պապա ջան, անձնագրիդ մեջ որպես ծննդավայր Թուրքիա էր գրված… Թուրքիա՞… բայց ինչու՞… բայց չէ՞ որ…
Ե՛վ այն, ինչն իմ տարիքին մատչելի ու հակիրճ ձևով պատմեց հայրիկս այդ երեկո, և՛ այն, ինչի մասին խոսեց տարիներ անց, երբ հասուն մարդ էի, բոլոր մանրամասնություններով ես գտա, կարդացի հետագայում Արշակ Ալպոյաճյանի «Պատմություն հայ Կեսարիո» և Բյուզանդ Եղիայանի «Ատանայի հայոց պատմություն» գրքերում…
…Ահավասիկ այսօր ես, շուրջ յոթ տասնամյակ այս արևի տակ քայլողս, որ ամեն անցնող տարվա փորձ-փորձառությանը հյուսված բազմաշերտ կուտակումներ ունեմ մտքիս և հոգուս մեջ ամբարված, որ ամեն առիթով տեղեկություններ եմ հավաքել նախնիներիս մասին, քանի որ մշտապես երազանք եմ փայփայել՝ միաբերել դրանք մի օր, ահա, նստել համակարգչիս դիմաց, գրում, ջնջում եմ…
Զրուցու՜մ եմ անցած ժամանակների հետ…
Փորձում եմ շու՜նչ տալ վաղեմի երազանքիս…
Փորձում եմ տալ անու՜ն՝ ինքնակենսագրական վիպակ…
Այսինքն՝ պատմություն իմ՝ մի մարդու մասին, որի արմատները խրված են իր նախնյաց բնիկ Կիլիկիայի և Կեսարիայի տարածքում, որ ճյուղն ու շարունակությունն է Բաստրմաջյան և Գոնտուրուճյան գերդաստանների և հոգու պարտք ունի՝ գիտցածը փոխանցել տոհմածառի գալիք ճյուղերին…
* * *
Ես հաճախ եմ մտորել մարդու կյանքի, ընդհանրապես մարդու գոյության խորհրդի մասին։ Մտորել եմ նաև ա՛յն պատճառով, որ ընդունված ձևակերպումը, թե՝ ամեն մի արարած, քանի դեռ շունչ ունի, միատեղումն է մարմնի ու հոգու, լիովին չի բավարարել ինձ։ Չի բավարարել, մինչև ասվածին, մեծ տառերով, առաջնորդող չկարգեմ ԺԱՄԱՆԱԿԸ։
Չեմ փորձում նորից հեծանիվ հայտնագործել։
Ոչ էլ տառապում եմ «օրիգինալ» երևալու մարմաջով։
Մտորումներս եմ կիսում անկեղծորեն։
Ահա թե ինչու չեմ ուզում թաքցնել և այն, որ ես ժամանակի ու տարածության հետ բարեկամական հին հարաբերություններ ունեմ, որոնք սկիզբ էին առել իմ՝ այս աշխարհը մուտք գործելու պահից էլ առաջ։ Սակայն մինչև հիմա պատեհ առիթ չէր եղել հանգամանորեն պատմելու այդ մասին։ Ես պատմել էի միայն (այն էլ՝ ընդամենը մեկ ակնարկով, այն էլ՝ 60 տարվա ուշացումով՝ 2002-ի հոկտեմբեր 10-ին) աշխարհ գալուցս հետո ժամանակի ու տարածության հետ ունեցած իմ հարաբերության մասին…
Այդ օրը գրիչս սկսեց ճռռալ… ու քիչ անց թղթի վրա հայտնվեց «Ինքնանկար» վերնագրով բանաստեղծությունը, որ պատմում էր, թե, խելահաս դառնալով, ես ժամանակից մեծահոգություն էի խնդրել իմ կյանքի համար, տարածությունից ես խնդրել էի փոքրիկ մի անկյուն, լույս ու ջերմություն էի խնդրել արևածագից ու մայրամուտից խնդրել էի հանգստություն… Դա ես պատմում էի բանաստեղծությամբ…
Իսկ իրականում բարեկամության այդ հայցը բանավոր, ուստի՝ անգիր, և իհարկե ոչ վերջնական տեսքով, այլ՝ առաջին ճիչով, քանի որ դա էր նորածին մանուկիս ինքնարտահայտման միակ միջոցը, ես ներկայացրել էի աշխարհ գալուս առաջին պահին…
Այնժամ, տակավին անկարող խոսելու, ինչպե՞ս բացատրեի, թե՝ ահա իններորդ ամիսն էր արդեն, ինչ վայելում էի ժամանակի ու տարածության հետ իմ ծանոթությունը…Ի՞նչ ծանոթություն, երանությու՜ն…
Դրախտային երանություն՝ անել ի՜նչ սիրտդ ուզի, ե՜րբ սիրտդ ուզի, այն էլ՝ հանգիստ ու ապահով մի կացարանում, որը միայն ինձ էր տրամադրված…
Այնժամ, տակավին անգիտակից, ուստի անտեղյակ աշխարհի բանին, միայն անմեղ մանուկներին ու կենդանիներին շնորհված բնազդով զգալով գոյությանս երջանկությունը, ես ապրում էի իմ ժամանակի ու իմ տարածության մեջ, մինչև որ մի օր…
…Մի օր, ինչ-որ ուժ, ամենևին չհարցնելով իմ ցանկությունը, հարկադրեց ինձ՝ ազատել կացարանս…
Նախ՝ լուռ ընդդիմացա, ապա՝ փորձեցի բողոքել։
Լսող չեղավ։
Ու հասկացա, թե ստիպված էի ենթարկվել այդ ուժին, որ ամեն գնով ուզում էր ինձ բաժանել իմ երանությունից։
Հիշում եմ, անզորությունից շունչս կտրվեց, կապտեցի…
Քանի որ խոսել տակավին չգիտեի, ստիպվեցի բղավել…
Բղավում էի՝ որքան ուժ ունեի և բարձրաձայն լաց էի լինում…
Լաց էի լինում, որովհետև չգիտեի՝ որտե՞ղ եմ հայտնվել…
Ու ճիչս ավետում էր, թե ժամանակի և տարածության բնատուր իր օժիտով աշխարհ է մտնում մի նոր մարմին ու հոգի, մի նոր մարդ…
* * *
Մարդ կարո՞ղ է հիշել իր ծնունդը։
Այս հարցին շատերը բացասական պատասխան կտան և երևի՝ անմիջապես։
Շատերը կլռեն։ Սակայն այնպե՜ս կնայեն դեմքիդ, ոչ մի կերպ չես հասկանա՝ համաձայնությա՞ն նշան է արդյոք այդ լռությունը, թե՞ մերժում է նշանակում։
Շատերը կհապաղեն… գուցե ցույց տալու համար, թե խորհելու կարիք ունեն։ Եվ սրանք, այս հապաղողնե՜րը, ինն անգամ կչափեն, տասից հետո էլ տակավին չեն կտրի. կլսես, որ քթների տակ մռլտում են՝ ի՞նչ իմանաս, մինչև հաստատ չիմանաս…
Անտարակույս, կգտնվեն մի քանիսն էլ, որոնց միտքը կպտտվի, կպտտվի ու մեկից կանգն կառնի այն կետի վրա, որտեղից սկսվում է երևակայության անբացատրելի աշխարհը…
Սահման, որ քչերին է տրված անցնել…
Անցնողներից պատասխան չես սպասի. դրա կարիքը չի լինի…
Իսկ պատմությունը կշարունակվի…
Ժամանակը կանգ չի՜ առնում…