ԱՐՇԱԼՈՒՅՍԻ ԾԵՍ
…Նա տարիների հին սովորույթով
կանուխ էր զարթնում և միշտ նույն փույթով
իր պատուհանից նայում երկնքին՝
օրհնում էր լույսն ու Արևի ոսկին։
Նույնը կրկնում էր ամեն առավոտ,
մռայլ օր լիներ և կամ արևոտ,
նա ողջունում էր գալն արշալույսի
իր այնքան սիրած այդ ծեսով հույսի։
Հետո անպայման տնից դուրս գալիս,
ճամփին ամենքին գըլուխ էր տալիս,
այցելում թաղի հայ խանութպանին,
նրան էլ մաղթում Աստըծո բարին,
հետո իր սիրած թերթերը առնում,
սովորաբար ետ՝ իր տունն էր դառնում,
լցնում առաջին իր ծխամորճը
ու վայելում էր հայկական սուրճը։
Հետո, թե սիրտը քայլել էր ուզում,
թերթը թևի տակ, սուրճը թերմոսում,
հանգիստ ու խաղաղ ժըպիտը դեմքին
գնում էր դեպի մոտակա այգին։
Սակայն չէր նայում ոչ ձախ, ոչ էլ աջ,
ճիշտ այնպես, ինչպես տարիներ առաջ,
գնում էր դեպի աշխարհը մանկանց՝
լուռ ըմբոշխնելու խաղերը նրանց։
ԱՅԳՈՒ «ԴՊՐՈՑԸ»
…Այգի՜, ի՞նչ այգի… Թաղամաս ասես,
մեկ ծայրից մյուսը քայլիր, որ հասնես։
Ծերուկը, սակայն, երկար չէր քայլում,
նա ուներ վաղուց ընտրած մի անկյուն։
Նրա թոռներն էլ տարիներ առաջ
հաճախել էին այդ մաքուր, կանաչ
այգու «դպրոցը», հերթով վայելել
ու նույն հերթով էլ մեկ-մեկ «ավարտել»…
Երե՜ք թոռները։ Ի՜նչ արագ անցավ։
Նրանք մեծացան, ինքը՝ ծերացավ։
Շուտով հըրաժեշտ կըտա այս կյանքին,
սակայն հանգիստ է հիմա իր հոգին…
Առաջ հանգիստ չէր։ Շատ անելիք կար՝
մեծ հայրը պե՛տք է թոռներին հոգար,
որ բակի՜ կարոտ, ընկերո՜ջ կարոտ,
ծաղիկ չդառնան անգույն ու անհոտ։
Լոս-Անջելեսում ի՞նչ ընկեր, ի՞նչ բակ։
Լոս-Անջելեսում միշտ տանը, միշտ փակ
աճող երեխան ամեն բան ուներ,
սակայն ի՜նչ օգուտ՝ մանկություն չուներ։
Պապը խորհել ու գտել էր ճարը,
և գաղափարը տվել էր ծառը,
սըվսըվացել էր նրա ականջին՝
արի՜, խառնըվի՜ր խոտ ու կանաչին,
ըմբոշխնիր այգու խորհուրդն անմեկին,
ծառի պես մաքուր պահիր քո հոգին,
փոքրիկ թոռնիկիդ թաթիկը բռնած՝
դու էլ մանկացիր, դու էլ սիրտըդ բաց…
* * *
Առանց մեկ վայրկան իսկ տատանվելու,
պապը՝ բնության կանչին միշտ հլու,
ամեն թոռան հետ ու հանուն մանկան,
որպեսզի փրկի երազը թոռան,
ինքն էլ պահպանի անդորրը հոգու,
անդամը դարձավ մոտակա այգու,
ամեն առավոտ այդ այգին գնաց՝
հերթական թոռան թաթիկը բռնած։
Ու ամեն անգամ, երբ թոռը այնտեղ
ընկերներ գտավ իր նման անմեղ,
խաղաց, վազվըզեց ու աշխուժացավ,
պապը լուռ դիտեց, սիրտը հովացավ։
Թոռները հերթով առան տարիքը,
դպրոց գնացին թոռները հերթով,
արդ դեպի այգի ոչ թե կարիքը,
ոտքերն են տանում հին սովորույթով…
ԱՅԳՈՒ «ԹԱՏՐՈՆԸ»
Բաց գիրք էր այգին ծերունու համար՝
մի հին հատորի նոր տպագրություն,
ուր տեղ էր գտել անթիվ-անհամար
ճակատագրերի մի ամբողջություն։
Ուր խառնըվել էր ներկա ու անցյալ
նոր տարբերակով, նոր ժամանակում,
ուր հաճույք ու ցավ հյուսված-միացյալ
խտացել էին այգու տարածքում։
Ավա՜ղ, շատերին այգին ավելի
գերում էր որպես մի ժողովարան՝
վեճ-բամբասանքի հավաքատեղի,
որ խլացնում էր ձայնը բնության։
Ահա թե ինչու մի քանի անգամ
ծերուկն անսովոր միտք էր հղացել՝
այգու ծառերը ինչպե՞ս են այսքան
երկար դիմանում, դեռ չեն մահացել…
Ու ամաչել էր… զի նույնքան անգամ
նույն ձայնը նրան նախատել ներսից,
ներսից ճզմել էր, թելադրել նրան՝
մաքրիր գլուխըդ պըղտոր խոհերից…
Նա ութսունին մոտ մի տղամարդ էր
բյուր փորձանքների փորձությունն ապրած,
ինչե՜ր ունեցել, ինչե՜ր էր կորցրել,
երբեք չէր եղել չար ու մարդատյաց…
Ու մտածում էր՝ «թատրո՞ն» է արդյոք
և սխալների կատակերգությու՞ն,
թե՞ նորօրյա մի պատիժ է իրոք,
ժամանակակից մի ողբերգություն,
ուր ծառերից ու իրենից բացի
տառապող չկար համայն “դահլիճում”,
ուր դերասաններ՝ դիմակով լացի,
իրենք ասում են, իրենք քըրքըջում…
Ահա թե ինչու մունջ էր ծերունին
իր ընկերների՝ ծառերի նման,
պարզապես նստած իր նստարանին՝
մանկանց խաղին էր հետևում անձայն։
Բնության հետ էր իր զրույցն անում,
ականջ էր դնում շրշյունին այգու,
որ բամբասանքի այդ խառնարանում
անեծքով չեղծեր անդորրը հոգու…
ԱՅԳՈՒ «ԴԵՐԱՍԱՆՆԵՐԸ»
…Շաղակրատողներ՝ ահել թե ջահել,
ոչխարների պես, ոչ մարդավայել,
խումբ-խումբ հավաքված, քիթ-քթի տըված
և աղն էր միայն կենտրոնում պակաս,
որ մոռանային չորս կողմը նայել,
այլ ոչխարի պես լըպըստե՜լ, մայե՜լ,
առանց նայելու ոչ աջ և ոչ ձախ,
ու լեզուները բերաններից կախ,
իրար ընդմիջում, իրար հըրմըշտում,
ի՜նչ ախորժակով, ինչպե՜ս անկշտում
բամբասում էին ի՜նչ ինքնամոռաց,
ի՜նչ կատարյալ էր հաճույքը նրանց…
Ծերունին սրանց դիտեր-չըդիտեր,
լսեր-չըլսեր, մեկ բան լավ գիտեր՝
«թատրոնն» ապրում էր այդ բամբասանքով,
պարապ խոսքերի բերած բերկրանքով…
Բայց հեգ ծերունին չգիտեր իրոք
ի՞նչ ըզգացումով մոտենար արդյոք
աշխարհը քանդող այդ անբաններին՝
բոլոր հարցերի «մեկնաբաններին»…
Խղճա՞ր, թե՞ ծաղրեր այգում վեր ընկած
և աշխատելը վաղուց մոռացած,
ամոթը կորցրած՝ տարեց ձևացող,
նպաստ մուրացող երիտասարդին…
Խղճա՞ր, թե՞ ծաղրեր այս գինեմոլին,
այն խաղամոլին կամ թմրամոլին,
պատիվը կորցրած՝ ջահել ձևացող,
ժպիտ մուրացող ծեր կնամոլին…
Նա խեղկատակ էր համարում սրանց,
մանավանդ վերջին, վաղու՜ց ծերացած
«դոն-ժուաններին»՝ վաղու՜ց անկարող,
բայց դեռ պայքարող, որ անցող-դարձող
կանանց ետևից բերանները բաց,
կախված շուրթերով վավաշոտ ու թաց,
«հաճոյախոսում»՝ հայհոյում էին,
ու աքլորանում՝ դեռ կարո՜ղ էին…
Ախր սրանց հետ ի՞նչ ձևով վարվեր,
այս տեսակի հետ ինչպե՞ս հարմարվեր։
Մերթ ձևացնում էր, թե չի նկատում,
մերթ ինքն իրեն էր մտքում նախատում՝
ի՞նչ է ուզածդ, այ մա՜րդ Աստըծո,
չե՞ս տեսնում միթե, եղբայրներն են քո,
մոտեցիր նրանց, մարդիկ են քո պես,
հերիք չէ՞ որքան միայնակ նստես։
Բայց չէր մոտենում։ Սիրտը չէր քաշում,
թեև խիղճը միշտ հոգին էր տաշում,
նախընտրում էր իր առանձնությունը,
նստում, թերթում էր հիշողությունը։
Իսկ նա հիշելու այնքա՜ն բան ուներ,
թե մի օր գրեր, ի՜նչ գիրք կլիներ…
Ու շարունակում, միևնույն փույթով,
հին տարիների հին սովորույթով,
ամեն առավոտ տնից դուրս գալիս,
ճամփին ամենքին բարի լույս տալիս,
փոխանակում էր Աստըծո բարին,
այցելում թաղի հայ խանութպանին,
օրվա թերթերի կապոցը խառնում,
ապա ընտրածը թևի տակն առնում,
հիմնականում ետ՝ իր տունն էր դառնում
ու երբեմըն էլ, թե փչեր խելքին,
գնում, մտնում էր մոտակա այգին,
իր գիրքն էր կարդում կամ թերթը օրվա,
իսկ ավելի շատ խորասուզվում էր
բյուր մտքերի մեջ անցյալ ու ներկա…
…Ու գլորվում էր ժապավենը ետ,
ներկան կամրջում հիշողության հետ,
չէր տրվում սակայն ծնվող հառաչին,
անցյալն էր հուշիկ խոսում ականջին։
ՀԻՇՈՂՈՒԹՅԱՆ ԿԱՄՈՒՐՋՆԵՐԻ ՎՐԱ
Հիշողությունը զարթնել է նորից,
ի՜նչ պատկերներ է հանել խոր քնից։
Կամրջից այն կողմ մեկ ուրիշ դար է,
կամրջից այն կողմ ուրիշ աշխարհ է…
Մարմինն է միայն այս կողմը անցել,
հոգին լռվել է, այնտեղ մնացել…
Կես դարը ինչ շուտ բոլորվեց-գնաց,
ինչե՜ր չտեսավ օրերում անցած։
Եվ պատերազմի զրկանք ահավոր,
և հաղթանակի օրեր փառավոր,
և ծաղկող երկիր, և երազ-հույսեր,
և պատանություն, և առաջին սեր։
Հետո ուսանող, հետո շինարար,
հետո ամուսին, երեք որդու հայր
և հետո պապիկ՝ երկնում սավառնող,
ամեն թոռան հետ մի նոր կյանք առնող…
Հետո… անպատում ցավից գալարվող
ու հազարների հետ խելագարվող
այր-հայր-պապ՝ բազե թևերը կոտրած,
բնավեր թռչուն՝ ձագերին կորցրած…
Քանզի աշխարհը քանդըվեց մեկից,
քանզի քաղաքը քարերի տակից
տնքում է անզոր… հազարներ մեռնող…
հազարներ մեռած… հազարներ վշտից
խելքը կորցըրած ու դեռ կորցընող…
և ձյուն… և ձմեռ… և բիրտ փլուզում…
և դագաղների անկարգ շարասյուն…
և համատարած, անհույս վայնասուն…
* * *
Ափերի մեջ է պապը դեմքն առնում,
փորձում է վանել արցունք ու հառաչ,
ու ժապավենը ետ-ետ է դառնում՝
երջանիկ օրեր բերում իր առաջ։
…Ինքը՝ երազի նորաթուխ ասպետ,
սիրած աղջիկը կողքին է՝ իր հետ,
ոտքի տակ հողն է՝ սրբություն սրբոց,
քաղաքը՝ Գյումրի, երկիրը՝ հայոց…
…Ինքը՝ շինարար, ջահել տակավին,
ջահել է նրա սրտի տիրուհին,
անփորձ է զույգը, սակայն երջանիկ,
օ՜, շուտով պիտի կազմեն ընտանիք…
…Հարսիկն՝ ամոթխած, փեսան՝ հաղթական,
սուրբ Աստվածածնից արդեն տուն եկան,
կեսուրն ընդունեց իր նոր աղջկան,
գառը մորթեցին ու փչե՜ց զուռնան…
…Ինքը՝ ջահել հայր, սիրող ամուսին,
ու ջահել կինը կողքին, միասին,
երեք զավակով հարուստ ու հպարտ,
հայի շեն օջախ, կայուն ու անպարտ…
…Ինքը՝ խրոխտ այր հիսուն տարեկան,
կինը՝ տակավին փայլուն, դուրեկան,
բայց արդեն տատիկ ու ինքը՝ պապիկ,
ծնվել է նրանց թոռը անդրանիկ…
Հենց Անդրանիկ էլ կոչեցին նրան,
հետո Արան ու Հայկն աշխարհ եկան,
հետո պսակեց մյուս որդիներին,
հարսերը նոր հույս, նոր երազ բերին…
Պապը փորձում է վայրկյանը սանձել,
պապը կամրջից այն կողմ է անցել,
օ՜, պապը գիտե, պատրանք է թեպետ,
թող քիչ էլ մնա երջանկության հետ…
Պապը կառչում է վերջին պատկերից,
պապը չի ուզում պոկվել այդ տեղից,
թող ժամանակն էլ այնտեղ քարանա,
թող ժապավենը առաջ չընթանա…
Թող նոր պատկերներ չգան ու նորից
խենթացնեն նրան, արթնացնեն քնից,
դարձյալ խըճըճեն անցյալ ու ներկա,
դարձյալ անիծյալ դեկտեմբերը գա…
Մեն մի վայրկյանում ու հիմնահատակ
երջանկությունը թաղի հողի տակ,
շեն ընտանիքից երկուսով մնան
կրտսեր որդու հետ, ցավից խենթանան…
ԱՌԱՎՈՏ, ՈՐ ԿԵՍՕՐ ՉԴԱՐՁԱՎ,
ԴԱՐՁԱՎ …ԳԻՇԵՐ
Անձրևով բացվեց դեկտեմբեր յոթի
լույս առավոտը, և խոնավ օդի
մրսուկը մաշկից մկանին անցավ,
կրծքի տակ ըզգաց անսովոր մի ցավ։
Մի պահ կարկամեց, լրջացավ մի պահ,
սիրտը սողոսկեց անանուն մի ահ,
հետո շունչ քաշեց՝ վախ էր թվացյալ,
ու սրտի տեղը մոռացավ դարձյալ։
-Նախաճաշն այսօր որքա՜ն էր համեղ,
ձվածեղի մեջ սե՞րըդ էիր քամել…
Կինը սովոր էր թեև կատակին,
բայց վարդի նման կարմըրեց կրկին։
Հետո ամենքը տնից դուրս եկան,
ու ամեն մեկը իր գործին գնաց,
որ հանդիպեին նույն երեկոյան՝
գալիք օրերի երազով արբած…
Փոքրերը գային մանկապարտեզից,
նոր ոտանավոր, նոր երգ շրթներին,
ու ավագները գործատեղերից
վաստակած մարդու խինդը բերեին…
Որ տունը լցվեր սիրուն հարսերի
ու որդիների հարազատ բույրով,
իմաստավորվեր աշխարհն ավելի
լույս թոռնիկների անուշ համբույրով…
* * *
…Ութսունութ թվի դեկտեմբեր յոթի
երեկոն եկավ, ինչպես եկել էր
դեկտեմբեր վեցին, պիտի գար ութին,
և ժամանակի սիրտը անտարբեր
մե՜կ պահ, մեկ վայրկյա՜ն չկանգնեց նույնիսկ…
Հըրապարակի հին ժամացույցի
սի՜րտը կանգ առավ ահեղ ցնցումից…
Ու կաթվածահար երկու թևերը՝
Մատնանշելով տխուր թվերը,
ամբողջ մեկ տարի մնացին անշարժ…
Անսիրտ դեկտեմբեր… Դաժան երկրաշարժ…
Ութսունութ թվի դեկտեմբեր յոթի
երեկոն եկավ, ինչպես եկել էր
դեկտեմբեր վեցին, պիտի գար ութին,
որդիներ, հարսեր, թոռներ սիրասուն
այլևս երբեք, երբե՜ք չեկան տուն…
Եվ եկողներն էլ ցավից տնքացող
փլատակ գտան՝ ավերակ միայն…
Հազար-հազարներ՝ ողբացող, լացող,
քարուքանդ եղած մի Լենինական,
ամենուրեք սուգ, ամենուր կական…
Դեկտեմբեր անսիրտ… Երկրաշարժ դաժան…
Ութսունութ թվի դեկտեմբեր յոթի
երեկոն եկավ, ինչպես եկել էր
դեկտեմբեր վեցին, պիտի գար ութին,
և ժամանակը իր ճանապարհից
չշեղվեց նույնիսկ մեկ պահ, մեկ վայրկյան…
Շեղվեցին սակայն որքա՜ն ճամբաներ՝
լույս ճակատագրեր մարեցին-անցան…
Որքա՜ ն հոգիներ՝ խրոխտ, անվեհեր,
Մղձավանջների խաղալիք դարձան,
որբացան որքա՜ն, որքա՜ն երազներ…
Դաժան երկրաշարժ, Անսիրտ դեկտեմբեր…
ԱՊՐՈՂ ՈՒ ՄԵՌԱԾ
Պապը զարթնում է բիրտ մղձավանջից…
պապը կամուրջը անցել է նորից
ու վերադարձել, սովորույթով հին՝
նստել է այգու իր նստարանին։
Քանզի մարմինն է կամուրջը անցել,
հոգին երազի մեջ է մնացել,
նստել է անշարժ, նստել է անձայն,
նստել է ինչպես կենդանի արձան։
Աչքից այլևս արցունք չի գալիս,
թեև միտքը դեռ հարցեր է տալիս
իր նոր տարածքի՝ նույն մոլորակի
մեկ այլ հատվածում նույն ժամանակի
շարունակության՝ կյանք-հարկադրանքի
երախը ընկած, այլ տառապանքի
քառուղիներում խռով, վիրավոր,
հնից որբացած, նորին անսովոր…
Պարզապես մի մարդ՝ ապրող ու մեռած,
մեկը նրանցից, որ բույնը թողած,
աշխարհատարած՝ անտուն ու անտեր,
շնչում-խեղդվում է այստեղ ու այնտեղ…
Ապրող ու մեռած մեկտե՜ղ, միասի՜ն…
Խորհե՞լ եք արդյոք պանդուխտի մասին…
Միևնույն մարմնում ձուլված չեն եթե,
պիտի հարցընե՞ր կրունկին միթե՝
«խապրիկ մը չունի՞ս…»
ԵՐԿՈՒ ԱՇՈՒՆ
Պապն ունկնդրում է այգու խշշյունը
ու ինքը իր հետ խոսում է կամաց.
«Մարդու աշունն ու այգու աշունը
որքան նման են՝ երկուսն էլ հոգնած…»
Դեղին մի տերև՝ պարելով օդում,
հանդարտ մարում է պապի ափի մեջ։
Ծերունին կյանքի խորհուրդն է կարդում
ու ժամանակի ընթացքը անվերջ…
Պապը տերևը սեղմում է սրտին,
վանում է արցունք, վանում է հառաչ,
նայում ոսկեզօծ այգու ծառերին,
գարուն է տեսնում աչքերի առաջ։
Պապը չի ուզում պոկվել այդ տեղից,
ժապավենը թող առաջ չընթանա…
Պապը կառչում է վերջին պատկերից,
թող ժամանակն էլ այնտեղ քարանա…
Կանգ առ ժամանա՞կ։ Եվ ինչպե՞ս սակայն։
Ժամանակը ե՞րբ, ե՞րբ է քարացել։
Սի՜րտն է քարանում ու հոգին համայն,
երբ կյանքն ու մահը չեն եղբայրացել…
Ու այնտեղ, այգում, իր նստարանին,
ժամերով անշարժ արձանի նման,
իր խոհերի մեջ թաղված ծերունին
դաշինքն է կնքում կյանքի ու մահվան…
…Քնքուշ մի էակ կողքին է, իր հետ,
երիտասարդ են ու սիրահարված,
ինքը՝ երազի հաղթական ասպետ,
գրկում մի աղջիկ՝ լռիկ, ամոթխած…
Օ՜, պապը գիտե, տեսիլք է նորից
իր ցուրտ աշնան մեջ աչքերի դիմաց,
նա իր կողքին չէ, կանչում է վերից,
պատկերն է միայն հայտնվել անկարծ…
Պատկեր է միայն, տեսի՜լք, և սակայն
խոնջած ուսերին բսնում են թևեր,
պապը տեսնում է հավերժի ճամփան,
որով իր հոգին թռչելու է վեր…
* * *
Պապն ունկնդրում է այգու խշշյունը
փակված աչքերով, խորհում է երկար,
տերևների մեջ ոսկի աշուն է,
ու երկու աշուն գրկում են իրար…
09-19-06