* * *
Հինգ տարեկան դեռ չկամ… Ծնողներիս հետ մեկնում ենք ինչ-որ հեռավոր մի տեղ. ասում են՝ հայրենիք։ Թե դա ի՞նչ է նշանակում, չեմ հասկանում… երևի մեծ նավ, կամ՝ շատ մարդիկ, անվերջ երգեր, շատ աղմուկ-աղաղակ…
…Տպավորությունները գերիշխում զգացումներիս վրա, իրենց մեջ առնում ու խունացնում են ամենավերջին հիշողություններս… Հիշում եմ, բայց գնալով ավելի ու ավելի աղոտ է դառնում տխուր, տխու՜ր մի ժպիտ՝ մայրական կողմի տատիկս… Հիշում եմ, սակայն գնալով ավելի ու ավելի աղոտ է դառնում ծանր, ծա՜նր մի լռություն՝ մայրական կողմի պապիկս… Ու, որքան էլ աղոտ, քանի դեռ հիշում, հետն էլ մտածում եմ՝ բայց ինչու՞… ինչու՞ էր մեկն այդքան տխուր, մյուսը՝ այդպես լուռ… Ինչուներ, որ հանգիստ չէին տալիս, մինչև գոնե չնչին մի մանրամասն չհասներ ականջիս, խելքիս ներածին չափ վերլուծեի դա, հասկանայի՝ ինչը ինչոց է, ինչուն լռեր, միտքս՝ հանգստանար: Բավական մեծ էի արդեն, երբ լսեցի իրոք չնչին, բայց կարևոր մի բան: Պապիկս նպատակ չէր ունեցել թողնել Բեյրութը և խռովել էր ամուսին ու երեխա ունեցող իր դուստրերից, երբ սրանք հայտնել էին իրենց որոշումը՝ ներգաղթում են Հայաստան։
Իմացա նաև, թե չդիմանալով զավակների, թոռների կարոտին, հաջորդ քարավանով նա ու տատիկս էլ ներգաղթել, վերամիացել էին մայրիկիս ու մորաքրոջս։ Ավաղ, այն կարճ էր տևել… Մահացել էին Երևան գալուց մի քանի ամիս անց, իրար ետևից, նույն ամսում, հիսնամյակը հազիվ բոլորած… Բայց ինչու՞…
Մայրիկս էլ, մորաքույրս էլ այդ նյութը չէին սիրում շոշափել.
-Չի դիմացա՜ն,- ասել էին շատ կտրուկ, և ես հասկացել էի, թե դրանով խոսակցությունը փակված է մեկընդմիշտ…
…Ադանացի երկու որբ՝ Ավետիսը և Էլիզաբեթը ամուսնացել էին 1914-ին, 1915-ին ծնվել էր Վերոնիկա մորաքույրս, 1921-ին էլ մայրիկս՝ Մարի-Լուիզը։ Ինձ, իհարկե, զարմացրել էր, որ որբություն տեսած հայ զույգը օտար անուններ էր տվել դուստրերին, հայոց անունները թողած… Դրա պատճառն էլ իմացա տարիներ անց…
Երեք քույր էին, կրտսերը՝ իմ տատիկ Եղսաբեթը, որ 1908-ին, Կիլիկիայի ավերումի օրերին, կորցրել իրենց ծնողներին, որբ էին մնացել ու անտեր… Չափահաս ավագ քրոջը ինչ-որ ծանոթներ կնության էին տվել ամերիկացի հայ մի երիտասարդի, միջնեկ քույրը կինն էր դարձել Ֆրանսիայում բնակվող մի հայորդու, իսկ տասնմեկամյա Եղսաբեթին էլ որդեգրել էր ֆրանսիացի կաթոլիկ մի միսիոներ՝ հայր Լա Վերնիեն, որ հոգևոր առաքելությամբ Ադանայում էր գտնվում կոտորածից հետո…
Մայրիկս իր այսպես ասած «պապիկի մասին» պատմել էր, թե նա ոտքերի հետ կապված առողջական լուրջ խնդիր էր ունեցել, որը արգելք պիտի հանդիսանար նրա գործունեությանը: Հույսով ու հավատով՝ մարդն այցելել էր հայրենի Լուրդ կոչվող ուխտատեղին, որ, ինչպես վկայում են, սրբազան վայր է, ինքն իրեն խոստանալով, թե ապաքինվելու պարագային ծնողազուրկ հայ մի երեխա պիտի որդեգրի, որբուկին պիտի երջանկացնի։ Արդեն լիովին առողջ, հայր Լա Վերնիեն 1909-ին եկել էր Ադանա, որբանոցում տեսել, սիրել էր փոքրիկ Եղսաբեթին, նրան էր որդեգրել՝ վերանվանելով Էլիզաբեթ։ Քանզի միսիոների աշխատանքը իրեն հնարավորություն չէր տալու ապահովել աղջկան անհրաժեշտ ամենօրյա խնամքը, Լա Վերնիեն աղջնակին հանձնել էր կաթոլիկ մայրապետների հոգածությանը։ Եվ սրանք շնորհալի մի օրիորդ էին կրթել ու դաստիարակել։
Շատ հետաքրքիր էր, որ հայր Լա Վերնիեն երբևէ չէր մտածել փոխել հոգեզավակի ազգությունը։ Հակառակը, նա իր հասունացած դստերը՝ օրիորդ Էլիզաբեթ Կազանչյանին և աշխատանքի բերումով վաղուց իրեն ծանոթ, խելացի ու ապագա խոստացող ադանացի մի երիտասարդի՝ Ավետիս Բաստրմաջյան, նույնպես որբ, ծանոթացրել միմյանց հետ, նաև նպաստել էր զույգի մտերմությանը։ Իսկ 1914-ին էլ ամուսնացրել էր նրանց։ …Մնում է խորին շնորհակալությամբ հիշել այս ոչ թե միայն բարի ու բարերար, այլև ողջամիտ մարդուն, հայր Լա Վերնիեին կամ, ինչու՞ չէ, Վերոնիկայի և Մարի-Լուիզի «պապիկին»…
* * *
Մայրիկս Հայաստանում միայն մեկ հարազատ ուներ՝ իրենից վեց տարով ավագ քույր Վերոնիկան։ Նրանք՝ երկուսը, աշխարհում, բայց աշխարհի հեռավոր անկյուններում երկու հարազատ ունեին՝ երկու մորաքույր։ Սիրանուշը, որ Ամերիկայում էր ապրում 1909-ից, որ երկու որդի, երկու դուստր և շատ թոռներ ուներ։ Վարդուհին, որ Ֆրանսիայում էր ապրում 1909-ից , որ երկու որդի, ավագի ու հարսի շնորհիվ էլ երկու թոռ ուներ միայն, քազնի կրտսեր որդին երդվյալ ամուրի էր։
Մայրիկս նրանցից ոչ մեկին չէր ճանաչում… Ու թե մի պահ զանց առնենք, որ հայի, աշխարհասփյու՜ռ հայի մասին է խոսքը, գրածս անհեթեթ կարող է թվալ… Այսինքն՝ մարդ է՞լ իր հարազատ մորաքույրներին չճանաչի: Բայց փաստ է: Երբևէ չէր տեսել նրանց, ինքը չէր ճանաչում… չէինք ճանաչում նաև մենք՝ նրա երեխաները։
Մայրիկիս գնացքը ճամփա ընկել Ադանայից, որոշ ժամանակ կանգ առել Բեյրութում, այդտեղից մեկնել էր Հայաստան։
Ուրիշ էր եղել մորաքրոջս գնացքի երթուղին։ Նրա կյանքի գնացքը ճամփա էր ընկել Ադանայից, որոշ ժամանակ կանգ առել Բեյրութում, ապա, մի որոշ ժամանակ, ուղղվել դեպի Ֆրանսիա, երեք տարի լռվել էր Փարիզում, հետո վերադարձել էր Բեյրութ ու այդտեղից էլ մեկնել էր Հայաստան։
Չգիտեմ, ուրա՞խ էին եղել արդյոք, թե՞ տխուր փարիզյան երեք այդ տարիները։ Գիտեմ միայն, որ դրանք եղել ու անջնջելի մի հետք էին թողել երիտասարդուհու կյանքում… Դարձել էին Վերոնիկայի պատմությունը…
* * *
Մայրամուտի հրդեհը շառագունել էր երկիր ու երկինք…Արևը ծովի հեռավոր անկյունում սուզվող նավակ էր ասես, որ հրաժեշտի համբույր էր տալիս ջրերի արծաթին…Բյուր ճառագայթներ մեկ առ մեկ մարու՜մ, իրենց տեղը զիջում էին մթնշաղի շղարշներին, որոնց ետև թաքնված՝ ծովը դանդաղորեն հանում էր ցերեկվա կապույտ, անպաճույճ հագուստը և անպատմելի մի սեթևեթանքով գիշերային շքեղ հանդերձանքով էր պճնվում…
Նավի տախտակամածը մարդաշատ էր այդ պահին: Ոմանք անխոս զբոսնում, վայելում էին երեկոն, ոմանք, նստած կամրջակի նստարանին, զրուցում էին հին ընկերոջ կամ նոր գտած բարեկամի հետ, ոմանք, կանգնած կամրջակի վրա, զմայլվում էին ջրերի վրա սահող մուգ-կապտավուն ալիքների պարով… Ծովի ու մոտալուտ գիշերվա հանդիպման այս հրաշալի պահին անհաղորդ մարդիկ ևս կային։ Կային այնպիսիք, որ նիրհած էին ծովի մեղմիկ օրորոցայինի ներքո, կային արթուններ, որ ծովի աննկարագրելի հրապույրներին անտարբեր, զբաղված էին անցող-դարձող ուղեկիցներին զննելով…
Այս անհաղորդ թվացողների մեջ մեկը կար, սակայն, որ շա՜տ տարբեր էր մյուսներից։ Եվ տարբերությունը նրա արտաքինի կամ հագուկապի մեջ չէր, ու փաստաբանի կարիքը չկար ապացուցելու համար ակնհայտը: Նա մի տարեց արաբ դերվիշ էր՝ հաղթահասակ, ճերմակած մորուսով ու զարմանալիորեն ջինջ, կապույտ աչքերով: Տարբերությունը կայանում էր նրանում, որ նա մյուսների նման ոչ թե անտարբեր զննում էր սրան ու նրան, այլ ակնպիշ հետևում էր մի զույգի… Ավելի ճիշտ՝ ուսումնասիրում էր նրանց։
…Տղան բարձրահասակ էր, առնական, համակրելի, քսանհինգ տարեկան երևի: Աղջիկը կարճահասակ էր, նրբիկ ու թավշամաշկ, տասնվեց գարուն հազիվ բոլորած, իսկը նորաբաց վարդ… Երկուսն էլ ճաշակով էին հագնված… Երկուսն էլ գրավիչ էին…
Գեղեցիկ զույգը նրա ուշադրությունը գրավել էր դեռ Բեյրութի նավահանգստից, որտեղ նրանց ճանապարհ էին դնում մի այր ու մի կին։ Վերջինս, փաթաթված դեռատի աղջկան, արտասվում էր… Իսկ տղամարդը՝ լուռ-անշարժ, քարացել էր ասես։ Մարդը մտածեց, թե հավանաբար երիտասարդուհու ծնողներն են, թե մայրերի համար միշտ էլ հեշտ չէ հրաժեշտը, բայց ինչու՞ այդպես խոժոռ էր հայրը… Հաջորդ վայրկյանին դերվիշը մոռացավ այդ մասին, սկսեց հիանալ աղջկա ճեփ-ճերմակ դեմքով, այտերի վարդագույնով։ Հիացմունք, որին ավելացավ նաև հետաքրքրությունը։ Սակայն դա սովորական հետաքրքրասիրություն չէր։
Սկսած այդ պահից և հետո արդեն նավի վրա՝ մարդն ամենուր որոնում էր նրանց և տեսնելիս էլ, կախարդվածի նման, հայացքը չէր կարողանում կտրել այդ զույգից։ Նա տարիների իմաստնություն ուներ ու մեծ փորձառություն, և ներսից ինչ-որ ձայն հուշում էր՝ մոտենալ, զրուցել աղջկա հետ, քանի որ նա չէր կարող չնկատել, հետևաբար և չմտածել՝ ինչու՞ է այդպես մտազբաղ ու լուռ դեռատի այդ գեղեցկուհին, ինչու՞ է նրա ժպիտը այդքան վայրկենական…
Մարդը պարզ տեսնում էր, այո՜, տղան ջանում էր ամեն կերպ զբաղեցնել նրան, մոտից քայլ իսկ չէր հեռանում, բայց աղջիկն ասես ներկա չէր։ Թվում է՝ մարմինն էր միայն նավի վրա, իսկ մտքերն ինչ-որ ուրիշ, հեռավոր տեղերում էին թափառում…
…Տարեց մարդը մոտենում է զույգին։
-Երիտասարդ պարոն, կարտոնե՞ս, որ կարդամ մադմուազելի ափը,- ֆրանսերենով դիմում է նրանց։ Հանկարծակիի եկած, տղան ու աղջիկը նայում են իրար, հետո՝ մարդուն։ Մի պահ լռություն է տիրում։ Ու մինչ երիտասարդը դեռ հարցական նայում էր աղջկան՝ կռահելու նրա միտքը, վերջինս բավական չոր պատասխանում է։
-Ափիս մեջ բա՞խտս ես կարդալու, պարոն։
-Կյանքիդ ճամփան եմ ուզում տեսնել, մադմուազել. ձեռքդ ինձ տուր, խնդրում եմ…
-Բախտս մոտս կանգնած է, և կյանքիս ճամփան էլ, ահա, այս ծովի վրա է… Եվ մի՞թե ուրիշ տեղ կարող էր լինել այս պահին…
-Օ՜, մադմուազել, ես գիտեմ բաներ, որ դու դեռ չե՜ս իմանում… Ափիդ մեջ մեկ վայրկյան, մեկ վայրկյան եթե նայեմ, քեզ շա՜տ բաներ կարող եմ ասել…
Վայրկենական ժպիտը նորից մի պահ լուսավորում է աղջկան։
-Ես նման բաների չեմ հավատում…
-Վերոնիկա, լավ ժամանց կլինի մեզ համար… տեսնենք, ի՞նչ է ասելու,- միջամտում է երիտասարդը և դիմում է արաբին։ -Դրամ պիտի դնեմ ափի մեջ, այդպես չէ՞: Հասկցա, դու բախտագուշակ ես։
-Տղա՜ս, ես չեմ հավատամ ո՛չ դրամին, ո՛չ էլ գուշակողներին… Ես ֆաքիր եմ. աշխա՜րհ շրջած, շատ բաներ տեսած մարդ, անունս՝ Նուր Իբն Էլ-Շամս: Բախտագուշակություն ասվածը դատարկ գործ է, ասածիդ պես՝ ժամանց, երբեմն՝ չարագուշա՜կ ժամանց… Ափը ուրիշ է… Շատ բաներ կան այնտեղ գծված։ Մարդու ամբողջ կյանքը, եթե գծերը կարդալու կարողությունը ունես… Հավատացե՜ք ինձ, մադմուազելին ասելիք ունեմ, բայց նախ ափը պետք է տեսնեմ։
Երիտասարդն այս անգամ հայերենով է դիմում օրիորդին.
-Վերոնիկա, աս արաբ ծերուկը քեզի սիրահարեր է կարծեմ, ձեռքդ բռնելու փափագ ունի։ Տուր ափդ, թող նայի։ Տեսնանք ըսելիքը ի՞նչ է եղեր… Ի՞նչ պիտի կորսնցնենք… Թող խոսի, լսենք…
Վերոնիկան, թեև ակնհայտորեն դժկամ, բայց տեղի է տալիս։ Նուր Իբն Էլ-Շամսը իր խոշոր ու թուխ ափերի մեջ է առնում նրա փոքրիկ, ճերմակ ձեռքը, անհասկանալի բառեր է մրթմրթում քթի տակ, ապա ցուցամատը դանդաղ սահեցնում է աղջկա ափի գծերի վրայով:
-Այս նույն ճամփան, որով հիմա գնում ես, մի ժամանակ հետո ետ է տանելու քեզ։ Մենա՜կդ։ Այո, քո գնացած տեղից դու ետ պիտի դառնաս՝ միանալու համար զույգիդ: Նրա՜ն, ով հիմա աշխարհի մյուս ծայրում է գտնվում… Բայց երկար ժամանակ է անցնելու…
…Մարդը, որ մինչ այդ խոսում էր ֆրանսերեն և շատ հստակ ու հասկանալի, ծալում աղջկա մատները՝ փակում է ափը։ Նա մի քանի անորոշ բառեր էլ է մրթմրթում, ապա դարձյալ ֆրանսերենով դիմում է ապշահար ու երկյուղած երիտասարդներին։
-Ափը շատ գաղտնիքներ ունի իր մեջ։ Գիտեմ, մադմուազել, որ քեզ ցավ պատճառեցի: Դու, երիտասարդ, իրավունք ունես զղջալու, թե ինչու՞ ծերուկիս հետ խոսքի բռնվեցիր։ Այո՜, բայց ձեզ տեսնելուս պահից տարբեր մի բան զգացի։ Եվ, հավատացեք, վատ նպատակով չմոտեցա, ճիշտ հակառակը՝ համակրանք եմ զգում, համակրանք… այս օրը երկուսդ էլ պիտի հիշեք, հասկնաք, թե ես ափի մեջ գրվածը կարդացի միայն։ Մոռացե՜ք ինձ։ Բայց ֆաքիր Նուր Իբն Էլ-Շամսի ասածը չմոռանա՜ք… Երկուսիդ էլ երջանկություն եմ մաղթում:
Մարդը, ի նշան հրաժեշտի, խոնարհում գլուխն ու հեռանում է։ Երիտասարդները՝ ցնցված ու ապշահար, դեռ երկա՜ր մնում են նավի տախտակամածի վրա, կամրջակի բազրիքին հենված, անխոս ունկնդրելով գիշերվա ու ծովի երկխոսությունը…
* * *
Գարունը դուրս է հրավիրել բոլորին… Ծաղկած գազոններով, նորաբողբոջ ծառերով զարդարուն փողոցները թողած, անհրապույր աշխատավայրում ո՞վ կարող է երկար դիմանալ։ Կիևյան և Կասյան փողոցներում ապրող ընկերներս որոշել են քայլելով տուն գնալ և ինձ էլ համոզում են՝ միանալ իրենց:
-Քայլենք, տեսնենք՝ ինչպե՞ս են ծաղկել Պռոշյանի ծառերը…
Դժվար է հրաժարվել վայելքից, բայց չեմ ուզում ժամանակս անցկացնել դրսերում։ Շտապում եմ, որովհետև մորաքույրս մեր տանն է դարձյալ։ Շտապում եմ, որ դարձյալ կախվեմ նրա վզից ու ստիպեմ պատմել Ֆրանսիայի մասին, թեև, գիտեմ, նույն գանգատը պիտի անի.
-Աստվա՜ծ իմ, դուն փրկե ինծի, նորե՞ն մը սկսանք… Դուն դեռ չի ձանձրացա՞ր ատ պատմության մասին հարցնելեն, աղջի՜կ…
-Բայց ինչպե՞ս կարող եմ ձանձրանալ մի բանից, որը մասամբ գիտեմ միայն։ Մորքուր ջան, մոռացե՞լ ես, դու դեռ չես պատմել այդ գեղեցիկ պատմության մանրամասները։ Երբ էլ հարց եմ տվել, ասել ես՝ քիչիկ ալ մեծնաս նէ, եղածները լրիվ կը պատմեմ… Դե՜, սրանից ավելի՞ պիտի մեծանամ…
Եվ, իրոք, ես մասամբ էի ծանոթ նրա կյանքի արտասովոր այդ պատմությանը, որ ոչ միայն զարմացրել, այլ ցնցել էր ինձ ու դարձել էր մշտապես տանջող մի հարց։ Բայց այնպիսի հարց, որը երբեք չէի համարձակվի բարձրաձայնել…
Բանն այն է, որ, համաձայն այդ պատմության, շատ տարիներ առաջ, ավելի ստույգ՝ այն ժամանակ, երբ տասնվեցամյա աղջիկ էր մորաքույրս, դպրոցը նոր ավարտած պարմանուհի, նշանվել էր իր՝ Ֆրանսիայում ապրող Վարդուհի մորաքրոջ որդի Ավետիսի հետ և…
…Բայց ինչու եմ ե՞ս պատմում… Նախ՝ ես լիովին տեղյակ չեմ այդ եղելությանը… Ապա՝ եթե իմացածս պատմեմ, եթե մեկ ուրիշի գլխում ևս ծագի նույն՝ ինձ մշտապես տանջող հարցը, այդ ուրիշը եթե նրբանկատորեն չլռի, այլ վերցնի ու իրեն հետաքրքրող հարցը դնի իմ դիմաց, ես ի՞նչ բացատրություն պիտի տամ…
Չէ՜, պատմության տերը թող խոսի…
* * *
-Տասնվեց տարեկանիս ես դպրոցը լմնցուցած, ձևարարության դաս առնել սկսած էի։ Գիտեմ, պիտի խնդաս, շտկեմ սխալս՝ կար ու ձևի դաս։ Օր մը, երբ մադամ Վերգինին տունեն վերադարձա, տեսա անծանոթ երիտասարդ մը, որը պզտիկ քույրիկիս՝ մամայիդ հետը կը խաղար։ Ներս մտնալուս պես խաղը ձգեց և գրկեց, համբուրեց ինծի՝ ի՜նչ գեղեցիկ օրիորդ եղեր ես ըսելով… Նորե՞ն սկսար խնդալ… հիմա լավ մը խնդա… աղջի՜կ, իմ տարիքիս հասնիս նէ, ան ատենը կը խնդաս՝ հայելիիդ նայելով… Է՜, ժամանակ ըսվածը ո՜չ մեկուն չի խնայեր…
-Մորքուր ջան, չեմ ծիծաղում, ուրախանում եմ… ախր ես քեզ այս վայրկյանին տեսնում եմ հենց այդ՝ քո ասած տարիքում։ Չէ՞ որ նկարներ կան, փաստացի ապացույց, թե իսկապես գեղեցիկ աղջիկ ես եղել։ Իսկ հիմա՞ ինչ է եղել, հիմա էլ գեղեցիկ տատիկ ես՝ կլորիկ, թմբլիկ, փափլիկ…
-Շարունակեմ։ Ուրեմն, շատ բարկացա. ո՞վ է եղեր աս մարդը, որ կը համարձակի գրկել, և ալ՝ համբուրել ինծի։ Բայց սիրտս սկսած էր թը՜փ-թը՜փ նետել։ Շատ վայելուչ մեկն էր… և շատ անուշ հոտ մը առի վրայեն… Զգացի, որ երեսներս այրիլ սկսան… տղան դեռ գրկած կը պահեր կոր ինծի…
Լավ որ մայրիկս երևցավ աստիճաններուն վրա և ինչպես որ հասկցա իր խոսքերեն, վերեն՝ իմ ննջարանես կիջնար կոր.
-Եկա՞ր մը աղջիկս։ Դուն Մարի-Լուիզին հետը պիտի քնանաս երկու շաբաթ։ Ավետիս, սենյակդ պատրաստ է, կրնաս տեղավորվիլ։ Բայց նախ ըսե՝ կը խորհեի՞ր մեծ օրիորդ դարձած գտնալ Վերոնիկը։ Կը տեսնա՞ս, որչափ նման է Վարդուհիին, մանավանդ՝ դիմագիծը։ Քույրիկս ճիշտ ատ տարիքին էր, երբ բաժնվեցանք… այսօրվան պես կը հիշեմ անոր դեմքը… Վերոնիկը հիմա ճիփ-ճիշտ իրեն կը նմանի։ Մայրդ անշուշտ պատմած ըլլալու է մեր գուլխեն անցածները…
-Պզտիկ տարիքես տեսած էի, որ մայրիկս պատկեր մը ձեռքը կառներ միշտ և կուլար։ Կը նայե՜ր, կը նայե՜ր, կուլար… Պատճառը չէր ըսեր… Օր մը, երբ արդեն մեծ էի, ըսավ՝ ասի պզտիկ քույրս է, և շատ տխուր բաներ պատմեց… Սոսկալի՜, չհավատալի՜ք բաներ, որ դյուրին չէր հասկնալը…
-Է՜, տղաս, Ավետիս, ո՞վ կրցած է հասկնալ… կամ ո՞վ կրցած է բացատրել։ Տասնմեկ տարեկան էի… Մեր տեսածը, մեր քաշածը ես ալ տակավին հասկնալ չէի կրնար… Սակայն գիտեի, որ հայրիկ, մայրիկ չունիմ, տուն չունիմ։ Երկու քույրիկ ունեի, անոնց ալ հարս տարին. առաջ՝ Սիրանուշը, վերջեն՝ Վարդուհին… աչքերուս մեջը անոնց պատկերը արցունքի փոխվեցավ… միշտ կը հիշեի իրենց ու կուլայի։ Քույրերս մեյ մըն ալ չի տեսա: Եթե հանդիպինք, վախնամ չի պիտի ճանչնանք իրարու…
Այստեղ մորաքույրս ընդհատում է իր պատմությունը։
Ծանր, ճնշող լռություն է։ Էլիզն ու ես լուռ կծկվել ենք բազմոցի վրա, մայրիկի կողքին, մորաքրոջս դիմաց… Չգիտեմ, ինչ է մտածում Էլիզը, ես շատ անհանգիստ եմ։ Ուզում եմ նայել մայրիկիս դեմքին… Արդյոք ի՞նչ է արտահայտում… Բայց չեմ համարձակվում ուղղակի նայել… աչքի պոչով տեսել եմ՝ սրբում էր աչքերը… Մորաքույրս դեռ լուռ է…
Ի՜նչ սխալ բան արեցի՝ այդ պատմությունը հիշեցնելով նրան… Երկու օրով եկել էր քրոջ մոտ առօրյա իր հոգսերից հանգստանալու, և, ահա, սիրտն ու հոգին տակնուվրա եղան… Սակայն ուշ ու արդեն անիմաստ է նրան իր խոհերից կտրելը… Նա կարծեմ մեր կողքին չէ այդ պահին. հիշողությունը նրան տարել է դեպի պատանեկություն:
Անցյալի մեջ է հիմա, իր հեռավոր օրերի հուշերի հետ:
…Նստած ենք պատշգամբում… ապակե երկու պատե՜րն ի վար իրենց ճերմակ ծաղիկներով, փայլուն, կանաչ տերևներով հյուսված հրաշք վարագույրներն են կախել մեկ կողմից բալենու տարիքոտ, մյուս կողմից՝ սալորի երիտասարդ երկու ծառերը… Նայում եմ այդ ծառերին, մայրիկիս, մորաքրոջս, մտածում եմ Էլիզաբեթ տատիկիս և նրա երկու քույրիկների մասին…
Երկու օտար ծառեր մեր պարտեզում ապրում են կողք-կողքի, ծաղկում ու փթթում են իրար հետ, իրար հետ են մայրանում…
Երեք հարազա՜տ քույրեր աշխարհի երեք հեռավոր ծայրերում
ապրել իրարից անջատ, ծաղկել ու փթթել էին իրարից անտեղյակ… Իրարից անտեղյակ էլ մայրացել էին… Ո՛չ քույրերն էին տեսել իրար, ո՛չ էլ զավակները…
Օտար ծառերին հարազատացրել էր մեր այս փոքրիկ, փոքրիկ պարտեզը… Հարազատ քույրերին բաժանել, օտարացրել էր այս մեծ, մեծ աշխարհը… Օտարացած քույրերի օտարացած զավակնե՜ր…
Աստվա՜ծ իմ, ահա ինձ տանջող հարցի պատասխանը. հարց, որ երբե՜ք, երբե՜ք չէի համարձակվի բարձրաձայնել… Ես մինչ այդ կիսատ-պռատ գիտեի և որպես զգացական, գեղեցիկ մի հեքիաթ էի ընկալել նրա պատմությունը։ Այժմ՝ հասունացած, ես հասկանում ու ապրում եմ եղելության ողջ ողբերգականությունը, անդարմանելի այն ցավը, որ մեկ ու կես միլիոն նահատակների աշխարհով մեկ սփռված զավակներից յուրաքանչյուրինն է…
Տեղիցս պոկվում, փաթաթվում եմ մունջ նստած մորաքրոջս։
-Եսթերիկ, քեզի նորեն ի՞նչ եղավ,- լսում եմ մայրիկիս ձայնը… Սակայն գիտեմ, նա դժգոհ չէ իմ անսպասելի պոռթկումից: Գիտեմ, թե մորաքրոջս լռությունը որքա՜ն է նեղում նրան… ու, գիտե՜մ՝ գոհ է, որ գոնե ես՝ իր զավակը, զգացումները ցույց տալու խնդիր չունի…
Մայրիկս քրոջն է երկարում ջրով լի բաժակը.
-Խմե, Վերոն, կոկորդդ չորցավ…
Մորաքույրս, գլուխը թեթևակի դեպի ուսը թեքած, բայց արդեն մեզ հետ, վերցնում է բաժակը… Հայացքով հետևում եմ նրան ու մեկ անգամ էլ համոզվում, թե կինը կին է մնում՝ անկախ իր տարիների քանակից։ Քանզի անկարելի է չտեսնել, որ նա, թեև հասակն առած, նազանքի իր յուրահատուկ կերպը ունի դեռ՝ գլուխն աննշան դեպի ուսը թեքած… Նա մի քանի ումպ առնում, բաժակը դնում է փոքրիկ սեղանին ու շարունակում է իր պատմությունը։
-Ավետիսը երկու շաբաթ Պեյրութ մնաց ու ինծի միշտ իր հետը տարավ՝ քաղաքը պտտած ատենը: Ես շատ երջանիկ էի, որովհետև միտքես չանցած, չտեսած տեղերս տեսա… մադամ Վերգինեն ալ՜, իր ձևարարության դասե՜րն ալ բոլորովին մոռցած էի… Ավետիսը օր մը հարցուց՝ կուզե՞ս քեզի հետս Փարիզ տանիմ, կուգա՞ս։ Զարմացա, ուրախացա։ Ո՞վ չէր ուզեր տեսնալ երազներու այդ քաղաքը։ Բան մը չըսի։ Լուռ կեցա… չէի գիտեր՝ ծնողքս կը ձգե՞ն արդյոք։
Տունը նույնը մայրիկիս, հայրիկիս ալ ըսավ… ձայն չհանեցին… Հետո ըսավ՝ Վերոնիկը սիրեցի, թագուհիի մը պես պիտի պահեմ… Հազիվ թե իր խոսքը լմնցուց… հայրիկս, մայրիկս իրարու անցան… Մեկը բարկացավ… Մյուսը լացավ… Ես գետինին տակերը անցա…
Հայրիկիս հազը բռնեց, վեր ելավ՝ իր ննջարանը… ան բրոնշիտ ուներ, երբ բանե մը շատ բարկանար, կը հազար… կը խեղդվեր… Ես և Ավետիսը լուռ, մայրիկս ալ՝ լալով, անշարժ նստած մնացինք չեմ գիտեր որչափ ժամանակ…
Առտուն մայրիկս ըսավ, թե Առաջնորդարան պիտի երթանք։ Մեզի վարդապետին քովը տարավ… Անի ալ լսեց պատմությունը, մտածեց, մտածեց, վերջեն ալ ըսավ, թե արգելք ըլլալիք խնդիր մը չի կա.. Ավետիսը մատիս նշանի մատանի մը դրավ… Մնացած օրերուն մայրիկս գաղտնի լացավ… Հայրիկս բացեն քենցավ… Հետո Ֆրանսա գացող նավով մը ճամփա ինկանք… Իրարանցում մըն ալ Ֆրանսա կրկնվեցավ։ Վարդուհի մորաքույրը Ավետիսը նախատելու սկսավ լալով, ըսելով, թե՝ ասի չոճուխ է, խեղճս բա՜ն մը չի հասկնար, դու՜ն, ամբողջովին դուն ես մեղավորը, խելքդ ու՞ր գնաց։ Ասի ըլլալի՞ք բան էր։ Մեղա՜, մեղա՜, Աստվածս, դուն ներե… դուն օգնե… ես ի՞նչ պիտի ընեմ հիմա…
Հետո գրկեց ինծի և աղջի՜կս, անմեղ գառնու՜կս ըսելով լացավ, հա՜ լացավ, քիչ մը վերջը ինծի ձգեց, Ավետիսին հետը խոսիլ սկսավ՝ աս ի՞նչ փորձանք բացիր գլխուս, ի՞նչ պիտի ընեմ, Աստվա՜ծս, դուն ինծի ճամփա մը ցցուր ըսելով… Հետո լուռ կեցավ քիչ մը, վերջեն ալ ըսավ՝ չէ՜, վաղը Առաջնորդարան երթալու է, ուրիշ ճար չիկա…
Իրենց Առաջնորդարանը գացինք։ Իրենց վարդապետն ալ լսեց մեզի, բացատրեց, թե անմեղ սխալ մըն է եղածը: Ավետիսը, քույրիկ մը ունենալու փափագը իր սիրտին մեջը, շփոթած է կարոտը և սերը մեկը մյուսին հետը։ Գալով Վերոնիկային, աղջիկը չունեցած և միշտ փնտրած եղբայրը գտնել կարծած է Ավետիսը տեսնալով… Ըսավ, թե պիտի օրհնե մեզի, սակայն իբրև եղբայր և քույր: Ըսավ, թե Պեյրութ, Առաջնորդարան, վարդապետին պիտի նամակ մը գրե, թե ամեն ինչ աղվոր լուծում մը գտավ, Վերոնիկան որոշ ատեն մորքուրին տունը կը մնա, մինչև որ ծնողքը գան, իրենց աղջիկը ետ՝ Պեյրութ տանին…
Վարդապետին խոսքը խոսք էր. Ավետիսը ձայն չկրցավ հանել։
Ես արդեն խոսելու ո՜չ սիրտ, ո՜չ ալ կարողություն ունեի: Վարդուհի մորաքույրս ալ, ինծի փաթթված, անձայն կուլար…
Վարդապետին ըսած որոշ ատենը երե՜ք տարի տևեց, և երեք տարի՝ 1931-են մինչև 1933, ծնողքս ի՜նչ չարչարանքներ քաշեցին, հայրիկս որչա՜փ դրամ թափեց՝ փաստաբաններ վարձելով, քանի որ քաղաքական խնդիրներ եղան այն ատենին Ֆրանսայի և Լիբանանի մեջ։ Վերջապես մայրիկիս արտոնվեցավ Ֆրանսա գալ։ Եկավ, երկու քույր վերջապես իրարու գտան, շաբաթ մըն ալ իրարու վայելեցին, վերջը ես և մայրիկս շոգենավը նստեցանք, Պեյրութ վերադարձանք։
Չեմ գիտեր, արդյոք ինծի Ֆրանսա տանող նու՞յն նավն էր, թե՞ ուրիշ մը, բայց ատ ֆաքիրին՝ Նուր Իբն Էլ-Շամսին բոլոր ըսածները ճիշտ ելան… բոլո՜ր ըսածները: Եկած ճամփովս ետ դարձա Պեյրութ և քանի մը ամիս հետո նշանվեցա Ամերիկայեն եկած երիտասարդի մը հետ։ Եվ բան մըն ալ կուզեմ ավելցնել աս պատմածներուս, բայց դուն, Եսթերիկ, ինծի խոսք պիտի տաս, որ ասկե վերջը Ֆրանսային խոսքը չես ըներ։ Եվ ավելցնելիքս ան է, թե Ավետիսը չամուսնացավ. մինչև կյանքին վերջը ամուրի մնաց։ Ուրիշ պատմելիք չունիմ։
Մեր պատշգամբում, որի ապակե երկու պատերն ի վար իրենց ճերմակ ծաղիկներով, կանաչ տերևներով հյուսված վարագույրներն են կախել մեկ կողմից սալորի երիտասարդ, մյուս կողմից՝ բալենու տարիքոտ ծառերը, լռություն է: Մայրիկիս՝ լուռ, գլխահակ, հիմա նստած է մորաքրոջս կողքին… Էլիզը ևս լուռ է՝ իր հայացքը հառած հեռուն. գուցե նա էլ պատասխան է որոնում պատշգամբի ապակե պատերից դուրս, մեր պարտեզում ծաղկած սալորի երիտասարդ ու բալենու տարիքոտ ծառերի մեջ…
Գուցե նա՜ էլ ինձ նման նայում է պարտեզում ապրող ծառերին ու խորհում է մեր տատիկի, նրա երկու քույրերի, մեկուկես միլիոն նահատակների աշխարհասփուռ որբ զավակներից ամեն մեկի ամենատարբեր ձևերով խեղաթյուրված կյանքերի մասին, որոնց ստիպեցին իրարից զատ ու հեռու ապրել… որ իրարից անտեղյա՜կ ամուսնացան… իրար չճանաչող զավակներ ունեցան…
Գուցե նրան էլ նույն խոհն է տանջում մորաքրոջ այդ տխուր պատմությունից հետո… թե իրար չճանաչող զավակների մեջ եղան և այնպիսիք, որ որպես օտարներ հանդիպեցին ու սիրահարվեցին միմյանց, որ կրկնակի ցավով արթնացան արգիլված սիրո երազից… Կրկնակի ցավով, քանի որ հասկացան, թե իրականությունը շա՜տ ավելի դաժան էր, քան սիրո փշրված երազը…
Ինչու՞… Ինչու՞… Պատասխանը դեռ չկա ու չկա…
Խուլ, անհաղորդ է աշխարհի ականջը և սիրտը՝ անտարբեր…